تبیان، دستیار زندگی
آغاز کیمیاگری اسلامی، با اسامی مردانی همراه است که احتمالاً خود کیمیاگر نبوده‌اند، اما با گذشت زمان و فرا رسیدن قرن دهم میلادی، کیمیاگران شهیری از میان آنان برخاستند که علاوه بر تفکراتشان، نوشتارهای کاملاً جدید و نوینی خلق کردند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

شیمیدان‌های نامی اسلام


آغاز کیمیاگری اسلامی، با اسامی مردانی همراه است که احتمالاً خود کیمیاگر نبوده‌اند، اما با گذشت زمان و فرا رسیدن قرن دهم میلادی، کیمیاگران شهیری از میان آنان برخاستند که علاوه بر تفکراتشان، نوشتارهای کاملاً جدید و نوینی خلق کردند.


میلاد امام جعفر صادق (ع)

امام جعفر صادق علیه‌السلام (148 ـ 82 ه.ق/ 770 ـ 705 م.)

در علم کیمیا، ایشان نخستین کسی بودند که عقیده به عناصر چهارگانه (عناصر اربعه) آب، آتش، خاک و باد را متزلزل کردند. از فرموده‌های ایشان است که: «من تعجب می‌کنم مردی چون ارسطو، چگونه متوجه نشده بود که خاک یک عنصر نیست. بلکه عنصرهای متعددی در آن وجود دارد.» ایشان هزار سال پیش از پرسینلی، لاووازیه و … دریافته بود که در آب چیزی هست که می‌سوزد (که امروزه آن را هیدروژن می‌نامند).

از امام صادق (ع)، رساله‌ای در علم کیمیا تحت عنوان «رسالة فی علم الصناعة و الحجر المکرم» باقیمانده که دکتر «روسکا» آن را به زبان آلمانی ترجمه و در سال 1924 آن را تحت عنوان «جعفر صادق امام شیعیان، کیمیاگر عربی» در «هایدبرگ» به چاپ رسانده است. به عنوان مثال و برای آشنایی با نظرات حضرت امام صادق (ع) در شیمی، خلاصه‌ای از بررسی دکتر «محمد یحیی هاشمی» را در ذیل درج می‌کنیم: از شرحی که امام صادق (ع) برای اکسید می‌دهد، چنین معلوم می‌شود که اکسید جسمی بوده که از آن برای رفع ناخالصی در فلزات استفاده شده است. ایشان تهیه اکسید اصغر (اکسید زرد) را از خود و آهن و خاکستر به کمک حرارت و با وسایل آزمایشگاهی آن دوره، مفصلاً شرح داده و نتیجه عمل را که جسمی زرد رنگ است، اکسید زرد نام نهاده‌اند. این شرح کاملاً با فروسیانید پتاسیم که جسمی است زرد رنگ به فرمول K4[FeCN6]  منطبق است و … . نتیجه عمل بعد از طی مراحلی، ایجاد و تهیه طلای خالص است. امروزه نیز از همین خاصیت سیانور مضاعف طلا و پتاس برای آب‌کاری با طلا استفاده می‌شود.

جابر بن حیان (200 ـ 107 ه . ق / 815 ـ 725 میلادی)

جابر بن حیان معروف به صوفی یا کوفی، کیمیاگر ایرانی بوده و در قرن نهم میلادی می‌زیسته و بنا به نظریه اکثریت قریب به اتفاق کیمیاگران اسلامی، وی سرآمد کیمیاگران اسلامی قلمداد می‌شود. شهرت جابر تنها به جهان اسلام محدود نمی‌شود و غربی‌ها او را تحت عنوان «گبر» می‌شناسند. ابن خلدون درباره جابر گفته است: جابر بن حیان، پیشوای تدوین کنندگان فن کیمیاگری است.

جابر بن حیان، کتابی مشتمل بر هزار برگ و متضمن 500 رساله، تألیف کرده است. «برتلو» شیمیدان فرانسوی که به «پدر شیمی سنتز» مشهور است، سخت تحت تأثیر جابر واقع شده و می‌گوید: «جابر در علم شیمی، همان مقام و پایه را داشت که ارسطو در منطق.» جورج سارتون می‌گوید: «جابر را باید بزرگ‌ترین دانشمند در صحنه علوم در قرون وسطی دانست.» اریک جان هولیمارد، خاورشناس انگلیسی که تخصص وافری در پژوهش‌های تاریخی درباره جابر دارد، چنین می‌نویسد: جابر شاگرد و دوست امام صادق (ع) بود و امام را شخصی والا و مهربان یافت؛ به طوری که نمی‌توانست از او جدا ولی بی نیاز بماند.

شهرت جابر تنها به جهان اسلام محدود نمی‌شود و غربی‌ها او را تحت عنوان «گبر» می‌شناسند. ابن خلدون درباره جابر گفته است: جابر بن حیان، پیشوای تدوین کنندگان فن کیمیاگری است.

جابر می‌کوشید تا با راهنمایی استادش، علم شیمی را از بند افسانه‌های کهن مکاتب اسکندریه برهاند و در این کار تا اندازه‌ای به هدف خود رسید. برخی از کتاب‌هایی که جابر در زمینه شیمی نوشته عبارتند از: الزیبق، کتاب نارالحجر، خواص اکسیرالذهب، الخواص، الریاض و … . وی به آزمایش، بسیار علاقمند بود. از این رو، می‌توان گفت نخستین دانشمند اسلامی است که علم شیمی را بر پایه آزمایش بنا نهاد. جابر نخستین کسی است که اسید سولفوریک یا گوگرد را از تکلیس زاج سبز و حل گازهای حاصل در آب بدست آورد و آن را زینت الزاح نامید. جابر، اسید نیتریک یا جوهر شوره را نیز نخستین بار از تقطیر آمیزه‌ای از زاج سبز، نیترات پتاسیم و زاج سفید بدست آورد.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا (313 ـ 251 ه . ق / 923 ـ 865 م.)

زکریای رازی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین حکیمان مسلمان شناخته شده و غربی‌ها او را به نام «رازس» می‌شناسند. رازی در علم کیمیا، روش علمی محض را انتخاب کرده و بر خلاف روش‌های تمثیلی و متافیزیک، به روش‌های علمی ارزش زیادی قائل شده است. رازی مۆسس علم شیمی جدید و نخستین کسی است که «زیست شیمی» را پایه‌گذاری نموده است. دکتر «روسکا»، شیمیدان آلمانی گفته است: «رازی برای اولین بار مکتب جدیدی در علم کیمیا به وجود آورده است که آن را مکتب علم شیمی تجربی و علمی می‌توان نامید. مطلبی که قابل انکار نیست، اینست که زکریای رازی پدر علم شیمی بوده است.»

کتاب‌های او در زمینه کیمیا، در واقع اولین کتاب‌های شیمی است. مهم‌ترین اثر رازی در زمینه کیمیا، کتاب «سرالاسرار» است. ظاهراً رازی، 24 کتاب یا رساله در علم کیمیا نوشته که متأسفانه فقط معدودی از آن‌ها بدست آمده و در کتابخانه‌های مشهور دنیا نگهداری می‌شود. گفته می‌شود که رازی، کربنات آمونیوم را از نشادر و همچنین کربنات سدیم را تهیه کرده است.

ابن سینا

ابن سینا، حسین (428 ـ 370 ه . ق / 1036 ـ 980 م.)

ابن سینا، ملقب به شیخ‌الرئیس، بزرگ‌ترین فیلسوف و دانشمند اسلامی و چهره‌ای بسیار موثر در میدان علوم و فنون است. غربی‌ها وی را به نام «اوسینیا» می‌شناسند.

ابن سینا، رنجی برای کیمیاگری و ساختن طلا نکشید؛ زیرا او به استحاله باور نداشت و صریحاً تبدیل فلزات به یکدیگر را ناممکن و غیر عملی می‌دانست. ابو علی سینا از ادویه منفرد، 785 قلم دارو را به ترتیب حروف ابجد نام برده و به ذکر ماهیت آن‌ها پرداخته و خواص تأثیر آن داروها را شرح داد.

وی ضمن توصیف این مواد، آگاهی‌های جالبی در زمینه «شیمی کانی» به خوانندگان می‌دهد و می‌گوید از ترکیب گوگرد و جیوه می‌توان شنگرف تهیه کرد. وی نخستین کسی است که خواص شیمیایی الکل و اسید سولفوریک را از نظر دارویی شرح داد.

بیرونی، ابوریحان محمد (442 ـ 362 ه . ق / 1050 ـ 972 م.)

کانی شناس و دارو شناس جهان اسلام و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان اسلام است که با ریاضیات، نجوم، فیزیک، کانی شناسی، دارو سازی و اغلب زبان‌های زنده زمان خود آشنایی داشته است. یکی از آثار مهم بیرونی در شیمی، کتاب الجواهر وی است که در بخشی از آن، نتایج تجربی مربوطه به تعیین جرم حجمی امروزی آن‌ها تفاوت خیلی کم دارد و یکی از کاربردهای مهم وی به شمار می‌رود که در علوم تجربی، انقلابی بزرگ به وجود آورد. وی برای تعیین جرم اجسام، ترازویی ابداع کرد. بیرونی همچنین در کتاب الجماهیر (در شناسایی جوهرها) به معرفی مواد کانی به ویژه جواهرات گوناگون پرداخت. بیرونی، چگالی سنج را برای تعیین جرم حجمی کانی‌ها و به ویژه جوهرها و فلزها نوآوری کرد که در آزمایشگاه امروزی کاربرد دارد.

منبع: alivechem.com


باشگاه کاربران تبیان - برگرفته از تبلاگ: الکترونیک شیمی