سر به هوا شوید !
اگر شما از دسته افراد کنجکاو و جستجوگر هستید، حتماً تاکنون سری به آسمان بلند کرده اید و برای تماشای ستارگان دقایقی تأمل کرده اید.
حتماً برای یافتن رمز و رازهای آسمان از خود پرسیده اید که این ستاره درخشانی که امشب دیده ام چه بود؟ چرا ستارگان به طور منظم در پهنه آسمان گسترده نشده اند؟ چرا یک شب، ستاره نورانی کنار ماه دیده شد و شب های دیگر خبری از آن نیست؟ و هزاران سئوال دیگر که برای یافتن جواب آن ناامید شده و آن را به منجمان بزرگ واگذار کردید. اما اگر قصد دارید آسمان شب و ستارگان بی شمارش را بشناسید و با مقدمات رصد آن آشنا شوید، این مقاله را مطالعه نمایید.
با یک نگاه کلی به آسمان شب به نظر می رسد که تعداد زیادی ستاره با درخشش های متفاوت و به طور نامنظم در پهنه آسمان پراکنده شده اند و به هیج وجه نمی شود این همه ستاره را از هم تشخیص داد. کمی که می گذرد و به این پهنه وسیع می نگرید متوجه می شوید برخی از ستارگان به نظر بزرگ تر از دیگری و حتی با رنگی متفاوت در حال درخشش هستند. فکر می کنید کار سخت تر شد اما من به شما می گویم که شناخت آسمان شب با همه عظمتش چندان کار دشواری نیست.
توجهات خاص به آسمان شب از سالیان دور باعث شد تا رومیان باستان و مردمان شرق مدیترانه با استفاده از خطوط فرضی، ستارگان نزدیک به هم را به یکدیگر متصل کنند و طرح هایی شبیه به حیوانات یا شخصیت های اسطوره ای پدید آورند و نام خدایان، قهرمانان و جانوران افسانه ای خود را بر این اشکال نهادند. امروزه به این اشکال نام گذاری شده، صورت فلکی می گویند. در آن زمان تعداد این صورت های فلكی 48 مورد بود. از آن زمان تاكنون منجمان گوناگون سعی كردند صورت های فلكی دیگری برای پر كردن مكان های خالی بین آنها معرفی كنند. با این روش تعداد صورت فلكی هایی كه تمام آسمان را می پوشاند به 88 مورد رسیده است و به منظور یكنواختی اسامی، به همه صور فلكی نام لاتین داده شده است.
نکته ای که اینجا باید به آن توجه کنید این است که ستارگان هر صورت فلکی معمولاً هیچ ارتباطی باهم ندارند و حتی برخی از آنها در فاصله ی بسیار دور نسبت به هم قرار دارند اما به دلیل فاصله بسیار زیاد آنها از زمین، حرکات ستارگان از دید ما آنقدر ناچیز به نظر می رسد که گویی تمام ستارگان بر صفحه آسمان چسبیده اند. به همین دلیل اجداد ما، صدها و یا حتی هزاران سال پیش، فاصله ستارگان را به همان شكلی می دیدند كه ما امروزه می بینیم.
همانطور که بر روی زمین تقسیمات قاره ها، کشور ها و شهر ها صورت گرفته است و یافتن یک نقطه بر روی زمین چندان کار مشکلی نیست. با تقسیم بندی ستارگان اطراف زمین به 88 صورت فلکی، تشخیص ستارگان از یگدیگر و شناخت آسمان شب آسان تر شد. با توجه به این تقسیم بندی، کم کم نقشه هایی از آسمان تهیه شد که با کمک آنها می توان بخش های مختلف آسمان را یافت.
اما در آسمان ما علاوه بر ستارگان درخشان و زیبا اجرام دیگری چون، سیارات، اقمار، سیارک ها، سحابی ها ، دنباله دارها، خوشه های ستاره ای، کهکشان ها و ... نیز وجود دارد که بعضی از آنها با چشم غیر مسلح قابل مشاهده اند. بنابراین هنگام رصد آسمان باید دقت کنید اجرام غیر ستاره ای را با ستارگان هر صورت فلکی اشتباه نگیرید. هرچند جایگاه هر یک از این اجرام نیز در نقشه آسمان مشخص شده است. در سال 1817 ستاره شناس فرانسوی به نام شارل مسیه 103 جرم غیر ستاره ای را شناسایی کرد و آنها را در فهرستی منظم تهیه نمود. بعد ها این اجرام به 110 مورد گسترش یافت. او این کار را جهت جلوگیری از اشتباه رصدگران انجام داد.
حالا برای رصد مقدماتی آسمان به چه چیز نیاز داریم؟ ابتدا آسمانی صاف، بدون ابر و انواع آلودگی مانند آلودگی هوا و آلودگی نوری. دوم نقشه آسمان شب و سوم چشمانی تیز بین است. نقشه آسمان شب در واقع همان گنبد آسمان ولی مسطح شده است. در نقشه آسمان صورت های فلكی، اجرام غیر ستاره ای و راه شیری مشخص شده است. برای راحت تر خواندن نقشه، ستارگان كم نور تر حذف شده اند. در نقشه آسمان شب تنها سه نماد برای نشان دادن ستارگان پرنور، متوسط و كم نور مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در نقشه آسمان شب تعدادی حروف انگلیسی یا علامت خاص در میان دایره ای بر روی نقشه مشخص شده اند. این حروف نشان دهنده جایگاه تعدادی از اجرام غیر ستاره ای است معمولاً فهرست اجرام در پشت نقشه معرفی شده است.
دقت داشته باشید، آسمان مانند ساعت و تقویم است و با تغییر ساعت در شب، و فصل در سال، تغییر پیدا می کند. به همین دلیل تمامی نقشه های آسمان شب این قابلیت را دارد تا شما بتوانید بر اساس تاریخ و ساعتی كه مد نظر دارید اجرام مورد نظر را بررسی كنید. معمولاً ساعت رصد در كناره صفحه بیرونی گردونه نوشته شده و تاریخ رصد در حاشیه صفحه درونی مشخص شده است. دقت داشته باشید برای تهیه نقشه آسمان شب از گردونه های آسمان ویژه عرض های جغرافیایی 30 تا 60 درجه شمالی استفاده نمایند.
برای رصد آسمان محلی را انتخاب کنید که میزان نورهای مزاحم به حداقل رسیده باشد تا چشم به تاریكی محیط عادت كند. بعد از قرار گرفتن حدود 5 تا 10 دقیقه در تاریكی، مردمك چشم تا حدود 7 میلی متر گشوده شده و در این شرایط ستارگان كم نور تر را نیز می توان با چشم غیر مسلح دید. حالا مشکل اینجاست که چگونه در این تاریکی از نقشه آسمان استفاده کنیم؟ در این شرایط از چراغ قوه با نور قرمز استفاده می کنیم، چرا که چشم انسان به نور قرمز حساسیت كمتری نشان می دهد و با وجود نور قرمز تیزبینی اش را از دست نمی دهد. اما این نکته فراموش نشود که وجود ماه در آسمان به خصوص هنگام بدر مانع رصد ستارگان كم نور تر می شود.
حالا رصد آسمان شب را آغاز می کنیم. نقشه را طوری بالای سر خود بگیرید که شمال نقشه بر افق شمالی شما منطبق شود. همچنین غرب و شرق نقشه نیز بر افق‌های غرب و شرق منطبق باشد. ابتدا سعی کنید ستارگان پرنور و صورت‌های فلکی شاخص آسمان را پیدا کنید و سپس بعد از پیدا کردن یک یا چند صورت فلکی می‌توانید با استفاده از آنها صورت‌های فلکی اطرافشان را نیز شناسایی کنید. بعد از تمرین بسیار در این زمینه و کسب مهارت‌های لازم، یافتن صورت‌های فلکی و تشخیص آنها از هم بدون نقشه نیز برای شما ممکن‌خواهد بود.
علاوه بر نقشه آسمان شب نرم افزارهای رصدی نیز می توانند در رصد آسمان شب به شما كمك كنند. یكی از نرم افزار های قدرتمند و معروف در این زمینه، نرم افزار starry night است که هم بر روی کامپیوتر و هم بر روی گوشی همراه شما قابل نصب و اجرا است. با تهیه آن می توانید اطلاعات مفیدی از آسمان شب كسب کنید.
الهام گارسچی بخش دانش تبیان
