شروط قسم شرعی

اینكه انسان قسم بخورد كه كاری را انجام دهد یا ترك كند مثلاً قسم بخورد كه روزه بگیرد، یا دود استعمال نكند، چنانچه عمداً مخالفت كند، باید كفاره بدهد، یعنی یك بنده آزاد كند، یا ده فقیر را سیر كند، یا آنان را بپو شاند، و اگر اینها را نتواند باید سه روز روزه بگیرد. (توضیح المسائل امام (ره)، ص 2670)

جواب: قسم چند شرط دارد: 1ـ كسی كه قسم می‌خورد باید بالغ و عاقل باشد و همچنین ممنوع از تصرف در مال خود نباشد و قسم را از روی قصد و اختیار بخورد. 2 ـ كاری را كه قسم می‌خورد انجام دهد، باید حرام و مكروه نباشد و كاری را كه قسم می‌خورد ترك كند، باید واجب و مستحب نباشد و اگر قسم بخورد كه كار مباحی را بجا آورد باید ترك آن در نظر مردم بهتر از انجامش نباشد. 3 ـ به یكی از اسامی خداوند عالم قسم بخورد كه به غیر ذات مقدس او گفته نمی‌شود مانند: خدا، الله و.... 4 ـ قسم را به زبان بیاورد و اگر بنویسد یا در قلبش آن را قصد كند صحیح نیست. 5 ـ عمل كردن به قسم برای او ممكن باشد. (ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام (ره)، ص 2671)

امام خمینی(ره):

آزاد کردن یک بنده یا اطعام ده مسکین یا پوشاندن آن ها اگر قدرت ندارد و نمی تواند سه روز روزه بگیرد.

آیة الله خامنه ای(دام ظلّه):

سیر کردن ده فقیر یا پوشانیدن آن هاست و اگر نتوانست باید سه روز روزه بگیرد و بنابر احتیاط واجب باید پی در پی باشد.

آیة الله سیستانی(دام ظلّه):

کفاره مخالفت با قسم یک بنده آزاد کند یا ده فقیر را سیر کند یا آنان را بپوشاند و اگر اینها را نتواند باید 3 روز پی در پی روزه بگیرد.

آیة الله شبیری زنجانی(دام ظلّه):

اگر عمداً مخالفت کند گناه کرده و باید کفاره بدهد؛ یک بنده آزاد کند یا ده فقیر را سیر کند یا آنان را بپوشاند و اگر اینها را نتواند باید سه روز پی در پی روزه بگیرد.

آیة الله صافی گلپایگانی(دام ظلّه):

اگر انسان عمداً مخالف قسم عمل کند باید کفاره بدهد؛ یک بنده را آزاد کند یا ده فقیر را سیر کند یا آنان را بپوشاند و اگر اینها را نتواند باید 3 روز پی در پی روزه بگیرد.

آیة الله مکارم شیرازی(دام ظلّه)

اگر عمداً با قسم خود مخالفت کند باید کفاره بدهد یا ده فقیر را سیر کند و یا لباس بپوشاند یا یک بنده آزاد کند و اگر توانایی اینها را نداشته باشد باید 3 روز، پی در پی روزه بگیرد.

آیة الله نوری همدانی(دام ظله):

چنانچه عمداً با قسم مخالفت کند باید کفاره بدهد یعنی یک بنده آزاد کند و یا ده فقیر را سیر کند یا آنان را بپوشاند و اگر اینها را نتواند باید 3 روز پی در پی روزه بگیرد.

آیة الله وحید خراسانی(دام ظله):

اگر انسان از عمد با قسم مخالفت کند باید کفاره بدهد؛ یک بنده آزاد کند یا ده فقیر را سیر کند و یا بپوشاند و اگر اینها را نتواند 3 روز پی در پی روزه بگیرد.

قسم خوردن بر دو نوع است.
1. قسم براى انجام یا ترک کارى در آینده: مانند این‌که شخصی قسم می‌خورد که روزه بگیرد، یا دود استعمال نکند. در این فرض چنانچه عمداً مخالفت کند، باید کفاره دهد؛ یعنى یک بنده آزاد کند، یا ده فقیر را سیر کند، یا آنان را بپوشاند، و اگر این ها را نتواند باید سه روز پشت سر هم، روزه بگیرد.(1)                                                                                                     
 2. قسم براى اثبات یا نفى چیزى: کسى که براى اثبات یا نفى چیزى قسم مى‌خورد، اگر حرف او راست باشد، قسم خوردن او مکروه است و اگر دروغ باشد حرام و از گناهان بزرگ بوده ولی کفاره دنیوی ندارد.[2] اما دارای عذاب اخروی بسیار سختی است، چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «کسانى که پیمان الهى و سوگندهاى خود (به نام مقدس او) را به بهاى ناچیزى می‌‌فروشند، آنها بهره‌اى در آخرت نخواهند داشت و خداوند با آنها سخن نمی‌‌گوید و به آنان در قیامت نگاه نمی‌‌کند و آنها را (از گناه) پاک نمی‌‌سازد و عذاب دردناکى براى آنها است».[3]
البته کراهت قسم به اسم خدا از آیه «وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ»[4] استفاده می‌شود و موردش مطلق قسم خوردن به نام خدا، حتی در جا‌هایی که خود شرع مقدس اجازه داده‌اند[5] نیست، بلکه معنایش این است که براى هر کار جزئى و کلى یا نیک و بدى به خدا قسم نخورید. به عبارت روشن‌تر، این‌که نام خدا را بازیچه امور دنیوی خود قرار ندهید و برای هر چیز بی‌ارزش و روزمره خود، نام خدا را بی‌جهت تکرار نکنید و سوگند به خدا را وسیله مبتذل و عادى در هر حق و باطل قرار ندهید.[6]
قسم دروغ خوردن در صورت دوم، گاهی در دادگاه نزد حاکم است، گاهی در خارج از دادگاه در مکالمات و تعاملات روزمره خود با دیگران است. اگر کسی در تعاملات روزمره خود با دیگران قسم دروغ بخورد فقط مرتکب حرام شده و گنه‌کار می‌باشد حکم و عذابش بیان شده است. اما اگر در این فرض، در دادگاه نزد حاکم قسم دروغ بخورد علاوه بر حرمت و عذاب اخروی که بیان شده دارای اثرات و تبعات حقوقی و قانونی خاص می‌باشد.

پی نوشت:  
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، رساله احکام براى جوانان، ص 158، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ پانزدهم، 1428ق؛ بهجت، محمد تقی، رساله توضیح المسائل، ص 425، شفق، قم، چاپ نود و دوم، 1428ق؛ فاضل لنکرانى، محمد، رساله توضیح المسائل، ص 488
[2]. همان.
[3]. آل عمران، 77.
[4].خدا را در معرض سوگندهاى خود قرار ندهید.، بقره، 224.
[5]. مانند قسم خوردن منکر در جایی که مدعی بینه ندارد یا قسم خوردن مدعی پس از نکول منکر از قسم یاد نمودن، یا در مورد لعان و نفی حد و یا قسامه و...که شرع مقدس آن را اجازه داده‌اند.
[6]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج 2، ص 56

منابع:
استفتائات موجود در واحد پاسخ به سوالات جامعة الزهراء قم
سایت اندیشه قم
سایت اسلام کوئیست
توضیح المسائل امام (ره)

مطالب مرتبط:

قسم خوردن به نام پیامبر و عمل نکردن به آن

شرایط و احکام قسم خوردن

آیا قسم خوردن از مبطلات روزه است؟