نگاه فراجنسیتی قرآن به زنان

موضوع زنان و جایگاه آنان در نظام حقوقی اسلام، از مباحثی است که همیشه افکار بسیاری را به خود معطوف کرده است. عده ای با اشاره به بعضی از احکام ویژه که تفاوت هایی را بین زن و مرد قائل شده است، تصور می کنند در اسلام، به زنان ظلم شده و تفاوت های معنی داری با حقوق مردان دارند.

---

اما ادعای این مقاله اینست که اسلام به عنوان مترقی ترین راهنمای انسان به سوی سعادت، اصولا تفاوتی بنیادین و وجودی بین زن و مرد قایل نشده است و تنها وظایف انسان ها در این عالم مادی متفاوت است. آیات الهی از زوایای مختلفی به این موضوع پرداخته است که در این نوشتار به برخی از آن ها اشاره می شود.

---

 

1- عدم تفاوت در خلقت زن و مرد؛

2- عدم تفاوت در کسب مقام قرب و بندگی؛

3- پذیرش نقش سیاسی و اجتماعی زنان، همانند مردان؛

4- عمومی بودن خطاب های قرآن،

 

در این بخش از مقاله به دو مورد از موارد فوق اشاره می کنیم :

گروه آیاتی که به عدم تفاوت در خلقت زن و مرد اشاره دارد؛

نگاه قرآن در مورد خلقت زن و مرد، انسانی و به دور از نگاه جنسیتی است و حاکی از عدم تفاوت در خلقت زن می باشد.

خداوند در آیات زیر، به طور کلی از خلقت انسان می گوید، بدون این که تفکیکی در مورد مرد یا زن بودن آن ها قائل شود:

آیه 30 سوره روم : وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ. از نشانه‌هاى او این است که شما را از خاک آفرید.

آیه7 سوره سجده : وَ بَدَأَ خَلْقَ الاْنْسانِ مِنْ طِیْنٍ. و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد.

آیه 12 سوره المومنون : وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اْلأنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِیْنٍ. و ما انسان را از عصاره اى از گِل آفریدیم.

آیه 11 سوره صافات : إِنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِین لازِب. ما آنان را از گل چسبنده اى آفریدیم

. آیه 26 سوره حجر: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَإ مَسْنُون. خدا او را از لجن بدبوئى آفرید.

آیه 14 سوره الرحمن: خَلَقَ اْلأِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخّارِ. ما انسان را از گل خشکیده‌اى (همچون سفال) که از گل بدبویى (تیره رنگى) گرفته شده بود، آفریدیم.

 

در مراحل تکاملی خلقت انسان و اعطای روح الهی نیز، به انسان، به طور کلی اشاره می نمایدکه در آیات زیر، به مواردی از آن ها اشاره شده است:

آیات 12 تا 14 سوره مومنون: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَّكِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ :همانا انسان را از گل خالصی آفریدیم، پس آنگاه او را نطفه گردانیدیم و در جای استوار (رحم) قرار دادیم، آنگاه نطفه و علقه را، گوشت پاره و باز این گوشت را، استخوان و سپس بر استخوان ها گوشت پوشانیدیم، پس از آن، خلقتی دیگر(دمیدن روح) انشاء نمودیم. آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده.

در این آیات، خداوند پس از بیان خلقت انفسی و جسمی انسان، به خلقِ آخر اشاره دارد که منظور، مرحله ای است که انسان از بقیه موجودات به واسطه داشتن آن، ممتاز می شود. یعنی نفس انسانی به او عطا می شود که در این مرحله نیز، مانند موارد فوق، خداوند به جنس زن و مرد نظر ندارد، بلکه آدمیت و انسانیت او، ملاک برتری است.

هم چنین در آیه 1 سوره نساء می فرماید: یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِی خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ . ای مردم از خداوندی كه شما را از نفس و ریشه واحد و یگانه آفرید، پروا كنید.

و در آیه 13 سوره حجرات، دلیل تفاوت جنسیت ها و قبایل مختلف را شناسایی آن ها از یکدیگر بیان فرموده و تنها ملاک برتری انسان را تقوا، بندگی و عبودیت می داند و می فرماید:

یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ.

اى مردم! ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را ملت - ملت و قبیله- قبیله گردانیدیم تا یكدیگر را شناسایى كنید. در حقیقت ارجمندترین شما در نزد خدا، پرهیزگارترین شماست بى‏تردید خداوند داناى آگاه است.

 

با توجه به آیات بیان شده، در می یابیم که در خلقت انسان، اعم از مرد یا زن، تفاوتی نیست و هر دو از یک ماده آفریده شده و در مراحل تکاملی، هر دو از روح الهی و مقام خلیفه الهی بهره مند شده اند.

آیاتی که به عدم تفاوت در کسب مقام قرب و بندگی اشاره دارد

قرب و بندگی انسان یکی دیگر از ملاک های تمایز و برتری انسان ها به یکدیگر است، خداوند بندگانش را با ملاک هایی شفاف و روشن که همگی گویای مقام انسانی اوست، از دیگر بندگان متمایز می کند و هیچ یک از این ملاک ها اختصاص به جنسیتی خاص ندارد و تنها مسیرِ قرب و نزدیکی به خدا، تقوا بیان شده است. در سوره احزاب آیه 35 می فرماید:

إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُوْمِنِینَ وَالْمُوْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِینَ اللَّهَ كَثِیرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا .

مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان و مردان و زنان عبادت‏پیشه و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شكیبا و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه‏دهنده و مردان و زنان روزه‏دار و مردان و زنان پاكدامن و مردان و زنانى كه خدا را فراوان یاد مى‏كنند، خدا براى [همه] آنان آمرزش و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.

 

و همچنین در آیه 12 سوره حدید می فرماید : یَوْمَ تَرَى الْمُوْمِنِینَ وَالْمُوْمِنَاتِ یَسْعَى نُورُهُم بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِم بُشْرَاكُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ.آن روزی را می بینی كه مردان و زنان مومن، نورشان پیشاپیش ایشان و به جانب راستشان دوان است [به آنان گویند] امروز شما را مژده باد به باغ هایى كه از زیر [درختان] آن نهرها روان است در آنها جاودانید، این است همان كامیابى بزرگ .همچنین در آیه 56 سوره ذاریات می فرماید: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ: جن و انسان را نیافریدیم جز این كه مرا بپرستند.

در سوره انشقاق آیه 6 هم آمده است: یا أَیُّهَاالْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَی رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلَاقِیهِ؛ ای انسان حقاً كه تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی كرد

علاوه بر آن، در آیات متعددی به تساوی زن و مرد در بهره مندی از رسیدن به كمال، مقام بندگی و قرب، یا ابتلا به انواع عذاب ها، به دلیل مخالفت با آموزه های دین، بدون توجه به جنسیت زن و مرد، اشاره شده و سرنوشت یكسانی برای زنان و مردان مومن و كافر ترسیم شده است که برخی از آن ها در آیات زیر قابل مشاهده است: بقره:6-7؛ واقعه:11؛ احزاب:35؛ انبیا:90؛ حج:34ـ35؛ بقره:165؛ مائده 54.

تاکید قران بر این است که برتری انسان ها از مرحله شهادت به یگانگی خداوند تا اوج مراتب صعود الی الله، به میزان عمل اوست، نه جنسیت یا قدرت های ظاهری: «انظُرْ كَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَلَلآخِرَه أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِیلاً؛ ببین چگونه بعضی از آنان را بر بعضی دیگر برتری داده‏ایم و قطعاً درجات آخرت و برتری آن بزرگ تر و بیشتر است»(اسراء:21)، «وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ؛ و برای هریك در [نتیجه] آن چه انجام داده‏اند درجاتی است و تا [خدا پاداش] اعمالشان را تمام بدهد و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت»(احقاف:19)، «یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ؛ كسانی از شما كه ایمان آورده و كسانی را كه دانش داده شده اند [بر حسب] درجات، بلند گرداند و خدا به آن چه می‏كنید، آگاه است»(مجادله:11)

از لوازم قرب الهی، پذیرش اسلام و تسلیم شدن در برابر آن با وجود باور قلبی و اعتماد درونی یعنی «ایمان» است و خداوند در این پذیرش زنان و مردان را یکسان مورد خطاب قرار داده است و هیچ یک بر دیگری اولویت خاصی ندارند.«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ ...؛ خداوند كسانی را كه ایمان آورده و كارهای شایسته كرده اند، در پرتو ایمانشان هدایت میکند»(یونس:9)

پس از ایمان و عمل صالح راسخ شدن ملکه تقوا در روح و نفس آدمی، باعث تقرب به خداوند است که در این مرحله نیز نفس انسانی که اعم از زنان و مردان هستند مورد خطاب آیات الهی قرار گرفته است : «أَلا إِنَّ أَوْلِیَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَكَانُواْ یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرَی فِی الْحَیاه الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَه لاَ تَبْدِیلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛ آگاه باشید كه بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می‏شوند همانان كه ایمان آورده و تقوی پیشه كرده اند، در زندگی دنیا و در آخرت برای آنان بشارتی است وعده‏های خدا را تبدیلی نیست این همان كامیابی بزرگ است»(یونس:62ـ64)،

در آیات الهی علاوه بر ترک گناه ، خشیت و احسان از لوازم تقوا شمرده شده است و خواستگاه همه این ملکات در نفس و روح انسانی است که در آن عرصه مساله جنسیت مطرح نیست : «وَمَن یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَخْشَ اللَّهَ وَیَتَّقْهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ؛ و كسانی كه از خدا و فرستاده او را فرمان برند و از خدا بترسند و از او پروا كنند آنان همان پیروزمندان واقعی هستند»(نور:52)، «وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُوْتُونَ الزَّكَـاه وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُوْمِنُونَ؛ و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودی آن را برای كسانی كه پروای الهی دارند و زكات می‏دهند و آنان كه به آیات ما ایمان می‏آورند، مقرر می‌دارم.(اعراف/159)

از مجموع مباحث فوق بدست می آید که اسلام و قرآن، مترقی ترین بینش را نسبت به جایگاه زن در نظام خلقت دارد و تا کنون مکتبی اینگونه به زن به عنوان انسانی کامل و هم دوش مرد توجه نکرده است و اختلافات و تمایزات آنها به تناسب توانمندی آنها است .

بنابراین با قدرت تفکر و بصیرت می توان دریافت شبهاتی که درباره قوانین و احکام اسلام مطرح می شود، ساخته و پرداخته ذهن بشر است که یا از روی عناد و یا از روی جهل به مبانی اسلام نسبت داده شده است و در قسمت های دیگر این نوشتار به آنها اشاره می شود.

نویسنده: مینو نراقیان، کارشناس "شبکه تخصصی قرآن" تبیان