مضامین دینی و قرآنی در شعر

در این نوشتار نظرات یحیی علوی فرد را درباره ی ارائه ی مفاهیم دینی در اشعار و ادبیات کودکان و اسماعیل امینی را درباره ی دلایل سطحی بودن برخی سروده‌های آئینی آورده ایم.

یحیی علوی‌فرد، نویسنده و شاعر کودکان و نوجوانان قالب جدیدی به نام شعرک را ابداع کرده است. از وی تاکنون آثار متعددی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان منتشر شده‌است، از جمله «فصل‌ها زیبایند»، «بهار ماندنی»، «نوآوری این است» و «بیا ببین جهان ما». در رابطه با ارزیابی شعرهای کودک و نوجوان و دغدغه شاعران در انعکاس مفاهیم و آموزه‌های قرآنی چنین می گوید:

ماحصل پژوهش‌هایی که در حوزه کودک و نوجوان انجام داده‌ام، کتابی با عنوان «قالب‌های شعر کودک و نوجوان» است که نکات خلاقانه در این گونه اثار بررسی و پیشنهاد شده است. در این راستا حجم قابل ملاحظه‌ای از آثار را بررسی کرده‌ام و قالب‌های به کار رفته و میزان استفاده شاعران از قالب‌های مختلف را بررسی کرده‌ام.

همه می‌دانیم قالب چهار پاره اصلی‌ترین قالب شعر کودک و نوجوان است و در این بررسی به این نتیجه رسیدم که بیشترین قالب شعری در شعرهای شاعران نیز همین مورد است، در حالی که قالب‌های دیگری را هم می‌توان به کار برد. یک عده فکر می‌کنند که فقط در همین قالب می‌توانند برای کودکان شعر بگویند اما باید گفت، بسیاری از قالب‌ها همچون ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مسمط، مستضاد که برای شعر بزرگسالان چندان به کار نمی‌رود، در شعرهای کودکانه می‌توان آن را به کار برد. قالب شعرک را نیز که خودم پیشنهاد کردم، در این کتاب آورده‌ام و قوانین و ساختار آن نیز بیان شده است.

قالب شعرک یک قالب جوان، اما پرطرفدار در بین شاعران کودک است. بعد از این که آن را به جامعه ادبی کودک و نوجوان معرفی کردم، استقبال خوبی از آن شد. قافیه ضروری در شعرک، در مصراع دوم و چهارم است، اما قافیه شعرک بسیار متنوع‌تر از این است.

شعرک به خاطر داشتن چهار مصراع می‌تواند از یک قافیه یا دو قافیه مشترک به صورت همزمان بهره ببرد. از این رو یک شعرک از نظر قافیه، از سه حالت کلی خارج نیست: شعرک بدون قافیه، شعرک یک قافیه‌ای و شعرک دو قافیه‌ای.

محتوای شعرهای کودک

من این شعرها را از نظر محتوایی بررسی نکردم و اگر چنین اتفاقی بخواهد رخ دهد، از عهده یک نفر خارج است و باید گروهی به این کار مبادرت ورزند؛ چرا که حدود 3 هزار جلد کتاب در زمینه شعرهای کودکان وجود دارد که قابلیت بررسی دارند و بررسی همه آنها توسط یک نفر امکان‌پذیر نیست.

البته برخی از شعرهای شاعران صاحب‌سبک در حدود 40 جلد را بررسی کرده‌ام که با عنوان «سبک‌شناسی شعر کودک و نوجوان در ایران» به چاپ رسیده که شامل کتاب‌های شش شاعر است.

مضامین دینی و قرآنی را در شعرهای کودکانه

در زمینه بحث قرآنی و مفاهیم دینی در دهه 70 و 80 حجم این گونه کارها بسیار خوب بوده اما کیفیت آثار چندان مناسب نبوده است، چرا که شعرهای کودکان در این برهه راه تجربی خود را می‌رفت و آزمون و خطا داشت و گاهی اوقات موضوعات شاعرانگی نداشت و از نظر زیبایی‌شناسی چندان خوب نبود و پختگی و قوت شعرهای امروزی را نداشت.

در حال حاضر تعداد شعرهای آئینی کودکانه بسیار کم است، اما در میان این تعداد کم هم آثار شاخص خوبی وجود دارد. به عنوان مثال شعرهای آئینی از مریم هاشم‌پور وجود دارد که بسیار خوب است و ما در دهه 60 و 70 چنین شعرهایی نداشتیم در حالی که در دهه 90 کارهای خوبی انجام شده است. اگر ما به حدی برسیم که هم حجم و هم کیفیت کار بالا باشد، آروزی ایده‌آل ماست و باید به این نقطه برسیم.

نکات اخلاقی کوچک اما تأثیرگذار

ما از شعر نباید انتظار تحول یک جامعه را داشته باشیم؛ چرا که شعر به گونه‌ای است که می‌تواند به خلوت یک کودک و نوجوان ورود کند و تأثیراتی هم دارد که گاهی این تأثیرات سطحی و گاهی عمیق است و ما در شعرهایی که سروده می‌شود می‌توانیم این مفاهیم را از کمینه تا بیشینه داشته باشیم، یعنی در هر شعری از آموزه‌های اخلاقی گرفته تا مفاهیم عمیق‌تر را بگنجانیم و این شعر را می‌توانیم آئینی و قرآنی بدانیم و اگر این گونه فرض کنیم، گستره مفاهیم در شعر کودک افزایش می‌یابد. اینکه کودک از دروغ بیزار می‌شود، کارهای خوب انجام می‌دهد به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد و ... همه نکات اخلاقی کوچک اما تأثیرگذاری است که می‌تواند در شعرهای کودکان جای گیرد.

افرادی معتقدند که این مفاهیم باید به طور مستقیم در شعر دینی و آئینی وجود داشته باشد، به عنوان مثال روزه گرفتن، نماز خواندن و یا زندگی‌نامه ائمه اطهار(ع) در شعرهای کودکان به طور مستقیم اشاره شود که این مفاهیم خوب است، اما همراه کردن این شعرها با قصه شاعرانه اثرگذارو ملموس‌تر خواهد بود.

از نظر من رسالت شعر بینابین است یعنی می‌تواند از کوچک‌ترین مسائل تا بزرگ‌ترین مسائل دینی را در خود بگنجاند اما اگر حدواسط آن یعنی آموزه‌های اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی را در شعرها داشته باشیم، بهتر است.

کتابخوانی کودکان

از کتابخوان‌ترین تا کتاب‌نخوان‌ترین کودکان را در کشورمان داریم، اما این موضوع بیشتر مربوط به خانواده‌هاست که اگر مطالعه در خانواده‌ای رواج داشته باشد، کودکان نیز به تبع آنها علاقه به کتاب خواهند داشت. از سوی دیگر موسسات دولتی و نویسندگان و نوع کتاب‌ها نیز در این امر موثرند؛ یعنی اگر کتابی جذاب باشد، کودک به آنها علاقه خواهد داشت. همچنین موسسات دولتی نیز باید کتاب‌های خوب را به کودکان معرفی کنند و یا نمایشگاه‌های مناسبی را در طول سال برای گروه سنی برپا کنند تا آنها به راحتی بتوانند به کتاب‌های خود دسترسی داشته باشند.

در برخی از کشورها بنیاد مطالعه وجود دارد؛ بنیادی است که مطالعه‌کننده‌های حرفه‌ای را شناسایی کرده و از آ‌ن‌ها حمایت مادی و معنوی می‌کند.

این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که برخی کتاب‌های دینی هستند که بیشتر آسیب‌زا هستند؛ چرا که برخی نویسندگان آشنایی چندانی با موضوعات دینی و یا نحوه انتقال آن به کودکان آشنا نیستند، اما در این زمینه ورود می‌کنند که اغلب سبب آسیب می‌شود.

به عنوان مثال کسی که شهادت حضرت علی‌اصغر را برای کودکان به صورت داستان بیان می‌کند معلوم است که فرد کارشناسی نیست، چرا که ما موضوعات لطیف‌تری در حوزه قرآن و دین داریم که می‌تواند اعتقادات دینی و آموزه‌های اخلاقی را در آنها نهادینه کند.

*

اسماعیل امینی، شاعر و پژوهشگر ادبی، درباره دلایل سطحی بودن برخی سروده‌های آئینی اظهار کرد:

این موضوع دلایل متعددی دارد؛ یکی این است که علی‌رغم اینکه منابع مطالعاتی اکنون به نسبت گذشته بسیار زیاد شده است، ولی رغبت به مطالعه چندان زیاد نیست. مثلاً کسی شعر عاشورایی سروده، ولی حتی یک مقتل نیز نخوانده است. شاعرانی که می‌خواهند در موضوعات عاشورایی شعر بگویند، باید مقاتل مختلف را خوانده باشند.

وقتی کیفیت فدای کمیت می‌شود

امینی همچنین با اشاره به اینکه شاعر اگر می‌خواهد درباره پیامبر اکرم(ص) شعر بسراید باید دست‌کم یک یا دو منبع درباره زندگی و سیره و ویژگی‌های شخصیتی پیامبر را مطالعه کرده باشد، اظهار کرد: البته نکته دیگر در این باره آن است که محافلی که این اشعار در آنجا عرضه می‌شود، موضوعاتی از این دست برایشان کم‌اهمیت است.

مراکزی که به مشکلات دامن می‌زنند

امینی با بیان اینکه کمیت در این رویکردها از کیفیت ارزش بیشتری دارد، ادامه داد: البته همیشه این طور نیست، ولی می‌توان گفت که اغلب موارد وضع به این منوال است.

این مدرس دانشگاه به مشکلی که رادیو و تلویزیون در این حوزه به وجود می‌آورد، اشاره کرد و گفت: برای مثال، رسانه ملی تنها در مناسبت‌هایی مانند دهه ولایت (فاصله عید قربان تا عید غدیر) به برنامه‌هایی در این باره می‌پردازد.

این کارشناس حوزه شعر و ادبیات افزود: موضوع این است که ساعات پخش تلویزیون باید با آن اشعار پُر شود، اینکه اشعار دارای چه ارزش محتوایی باشند، اهمیت چندانی ندارد. بر این اساس می‌توان گفت که کسی که ارائه‌دهنده و ناشر است، به کیفیت اهمیت چندانی نمی‌دهد. این اشعار به سادگی توسط رسانه ملی نشر پیدا می‌کند.

رویکرد چاپ آثار در گذشته

وی در بخش دیگری از سخنانش اظهار کرد: پیش از این و طی سال‌های گذشته این طور نبود که هر اثری به آسانی تبدیل به کتاب شود. استادان برجسته اشعار شاعران جوان را ویرایش و تصحیح می‌کردند و اشعار این گروه از شاعران وقتی به حدی رسید که قابلیت انتشار یافت، تازه اجازه انتشار در مجلات را می‌دادند.

هدف اصلی مطالعه منابع دینی و قرآنی از یاد رفته است

وی با اشاره به مصداقی در این باره اظهار کرد: نباید این طور باشد که تنها شاعر برای اینکه می‌خواهد شعر عاشورایی بگوید، به خواندن مقتل بپردازد. هر فردی که شیعه و باسواد است و مدعی محبت اهل بیت است ناگزیر به مطالعه چنین آثاری است؛ چه شاعر باشد یا نباشد.

امینی عنوان کرد: مگر انسانی می‌تواند به حوزه‌ای علاقه داشته باشد و مبانی اعتقادی وی بر اساس مطالب آن حوزه تشکیل شده باشد، ولی علاقه‌ای به مطالعه آثاری در آن حوزه نداشته باشد؟ مگر می‌شود شیعه امیرالمومنین(ع) بود، ولی کتابی درباره حضرت امیر(ع) مطالعه نکرده یا چند صفحه‌ای از نهج‌البلاغه را نخوانده باشد؟ و البته این موضوع درباره کسی که می‌خواهد اثری ارائه دهد، اهمیت دوچندان می‌یابد.

مطالعه منابع برای مسئولان فرهنگی اهمیت ندارد

این مدرس ادبیات با بیان این مطلب اظهار کرد: مشکل این است که اصلاً برای کسانی که متولی و مسئول فرهنگی کشورمان هستند و برنامه‌ریزی می‌کنند، مطالعه کردن اصلاً اهمیتی ندارد و این مشکل بزرگی است.

امینی تاکید کرد: متاسفانه همه چیز در سطح و در صورت می‌گذرد و همه برای برگزاری مسابقه و دادن جوایز شتاب دارند. این دست کارها نمایشی است. عیب در اینجاست و اگر خواهان ارتقای این حوزه هستیم، باید این مشکل برطرف شود.

وی در ادامه یادآور شد: بخش مهمی از مشکلات از این موضوع و بخش دیگر این رویکرد نشئت‌گرفته از نظام آموزش و پرورش است. متاسفانه در نظام آموزشی کشورمان به این مسائل توجه نمی‌شود و تنها بحث و جدال بر سر کنکور مطرح است؛ همچون کنکور برای کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری، استخدام و ... .

کتابت قرآن؛ اولین دست‌نوشته‌ نوقلمان

امینی تصریح کرد: آیا هدف نظام آموزشی این بوده است که به تولید مدرک بپردازد یا نیرو برای بازار کار ایجاد کند یا اینکه انسان را با معارف فرهنگی کشورمان آشنا کند؟ چه بخشی از آزمون‌هایی که به این منظور برگزار می‌شوند، به این موضوع اختصاص دارد؟

امینی با بیان اینکه وقتی شاگرد نوشتن را می‌آموخت، اولین نوشته‌هایش به قرآن کریم اختصاص داشت، گفت: امروز خوشبختانه منابع بسیاری درباره ائمه(ع) و قرآن کریم داریم، ولی متاسفانه افرادی که به مطالعه بپردازند اندک هستند.