آیا زنان مولف موسیقی در ایران هستند؟
مولف کتاب پژوهشی «دف و دایره» معتقد است: بشر هر چیزی که مربوط به زندگی و زایش است را با اسمهای زنانه میخواند و تولد «دایره» در ایران هم مرهون تلاش زنان است.
«دف ودایره» کتابی که نوزده سال پژوهش میدانی را یدک میکشد، در واقع یک دانشنامه Encyclopedia به شمار میرود که در سه بخش نگاشته شده است که به استناد مقدمه آن از دل بیش از سیصد سفر تحقیقاتی بیرون آمده است.
بخش نخست تاریخ این دو ساز پرطرفدار فلات ایران را میکاود و از منظر تاریخی بر اساس منابع مکتوب اغلب رسالات کهن را جستجو نموده است. در بخش دوم؛ جایگاه این دو ساز در میان متون ادب فارسی بررسی شده و در بخش سوم به صورت تفصیلی_ تحلیلی به جایگاه دف و دایره در میان همه اقوام مختلف ساکن در ایران و کشورهای حوزه ایران فرهنگی از منظر موسیقایی پرداخته است. ضمیمه کردن یک لوح فشرده صوتی که حاصل سالها پژوهش میدانی اوست ، این امکان را به خواننده کنجکاو میدهد تا از همه نمونه های مورد بررسی قرار داده شده را بشنود.
با کیوان پهلوان، پژوهشگر و مولف کتاب، مسائل پیرامونی این اثر را پیگیری کردم. پهلوان علاوه بر این، به عنوان مولف کتابهای «تاریخ، فرهنگ و موسیقی»، «رضاشاه و بررسی کتب سیاسی معاصر» و «رضاشاه از الشتر تا الاشت»؛ مترجم کتاب «آن هنگام که دایره نوازان زن بودند» و سازنده قطعات آلبومهای «ییلاق»، «قشلاق» و «سور و سماع و چکه سماع» نیز شناخته میشود. بخشی از سخنان مولف این اثر:
چرا دف و دایره؟
تصور شخصی من این است که ریتم از لحظه تولد با بشر بوده و زندگی او با ریتم آغاز میشود. این بخشی از وجود من بود که با گذشت زمان شکل آگاهانهای به خود گرفت. 8 ساله بودم که از مادرم خواستم برایم تنبک بخرد. مادرم قبول نکرد با این استدلال که مطرب میشوم. ده ساله بودم که با پول خودم دایرهای خریدم. عکس این ساز در کتاب هست و من آن را به موزه سازهای کرمان اهدا کردهام. بعدها به مادرم میگفتم هر کاری کردی نتوانستی جلوی این راه را در من بگیری. در سنین بالاتر کلاس تنبک را شروع کردم، وقتی که دیگر اراده دست خودم بود. استادم محمود فرهمند بود. بعد از کلاس تنبک بود که به تحقیق دف و دایره رو آوردم. بعد از چند سال ساز زدن، دیدم اینها من را راضی نمیکند. سال 72 با همکاری یکی از همکلاسیهای تنبک نوازم این کار را شروع کردم. اما باز راضی نبودم. سال 74 بود که به این فکر افتادم که اصلا این ساز چیست، کجایی است و تاریخ آن چیست؟
من به عنوان یک دایره نواز نمیخواستم فقط نوازنده باشم، چراکه هزاران نفر دف و دایره را به شکلی خوب می زنند. اما من به عنوان کسی که دغدغه اندیشه دارد، این سوال در ذهنم بود که این زدن یعنی چه و چه تاریخی پشت این ساز وجود دارد؟وقتی کلاس تنبک رفتم این سوالات جزئیتر و تخصصیتر شد.
دایره، موسیقی زنانه
زنان به تولید و کشت مشغول هستند. برای الک کردن گندم نیاز به وسیلهای به نام غربال دارند. در این میان هر گاه زن احساس خستگی میکرده، آن غربال پوستی را به دست میگرفته و شروع به ایجاد ریتم میکرده و با این ریتم هم شادی میکردند. دایره اولیه از اینجا شکل میگیرد. وقتی این پاره میشود به این فکر میافتند که با پوست حیوانات این کار را انجام دهند. بعدها از آن صرف نظر شده و چوب و پوست حیوانات را روی غربال شکسته شده میبستند.البته این صرف نظر کردن، یک پروسه زمانی طولانی مدت است و یک شبه اتفاق نمیافتد، بلکه تاریخ است.
حذف دایره
در مجموعه تاریخ بشر دو نوع زندگی وجود داشته است: کسانی که ساکن بودهاند و روی زمین کار میکردند و کسانی که کوچ نشین بودهاند. میان افرادی که ساکن بودهاند، زن به شکلی طبیعی امور زندگی را در دست داشته است. زن است که گندم را کشف میکند، زن است که صنایع دستی را طبق نیازمندیها میسازد، حتی زن است که آتش را میفهمد. اصطلاح مادرسالاری که من در کتاب به کار بردم به معنی حاکمیت زن با این تفاسیری که الان از مردسالاری داریم، نبوده است.
نقش اصلی با زن بوده است، به ویژه در بخشهایی که افراد در سکونت و ثبات و قرار زندگی را میگذراندند. این جالب است که بشر هر چیزی که مربوط به زندگی و زایش است را با اسمهای زنانه میخواند. بعدها یکی از پیامدهای سایش زبانی این بود که دیگر دلیلی ندارد همه چیز تا این حد سخت کنیم. کلمات را بدون جنسیت کردند. خب وقتی زن عامل تولید میشود، فرهنگ زنانه هم غالب میشود. در این میان، فضای موسیقی زنانه هم غالب است.
تقدس موسیقی
موسیقی و سازهای اولیه و ملودی ها جزء طبیعت زندگی بشر بود، قابل دسترس و بدون تقدس. اما بعدها طی پروسههای زمانی طولانی مدت، نحلهها و گرایشهای فکر و اعتقادی مختلف با معنادهی به سازهای اولیه، شکلی مقدس به آنها بخشیدند. مثلا در دایره با ترسیم و تثبیت اینکه چه تعداد زنجیر و به چه نحوی دور دایره قرار بگیرد به آن معناهای ویژهای بخشیدند و آن را از شیءای طبیعی به شیءای مقدس مبدل کردند.
این کتاب را کسانی خواهند خواند و خواهند فهمید که درد اندیشه داشته باشند
این کتاب بخش نت نویسی هم دارد اما به درد نوازنده صرف نمی خورد. گرچه تعداد نتهای آن از کتابهای نت بیرون بیشتر است. این کتاب را کسانی خواهند خواند و خواهند فهمید که درد اندیشه داشته باشند. همان طور که نگاه من در طول این سالها به دف و دایره، پژوهشی و با دغدغههای اندیشگی بوده است، نتیجه ی کار هم برای افرادی با این نگاه قابل بهره برداری خواهد بود.
من یک تقسیمبندی کلی ارائه میدهم که بسیار هم معروف است. در مجموع دانش بشری، 2 درصد افراد تولید اندیشه میکنند. این افراد نبوغ و ممارست را توامان در خود دارند و از طریق آن به گسترش مرزهای دانش کمک میکنند. 16 درصد دیگر، اندیشهی این دو درصد را بازتولید و وارد جامعه میکنند. اینها تصمیم سازان هر جامعه در حیطههای مختلف هستند. یادمان باشد که صِرف داشتن مدرک و گذراندن واحدهای تحصیلی، افراد را جزء دستهی اول و دوم نخواهد کرد. 82 درصد باقی مانده، همان طور که آمدهاند، همان طور هم بازمیگردند. من به دنبال فریب خودم نیستم و میدانم که این کتاب برای دستهی سوم کارایی چندانی نخواهد داشت. در برخی صفحات این کتاب لازم دیدهام برای پیشبرد بحثم به نظریهپردازی رو آورم و آن نظریات را ارائه دادهام. اما در نهایت این کتاب برای دسته دوم مورد استفاده خواهد بود، یعنی کسانی که مربی هستند و آموزشگاههای موسیقی را اداره میکنند، روی این اثر با کسانی است که قصد دارند با دید روشنی به آموزش دف و دایره بپردازند.
منابع:خبرآنلاین، آریا