5 گنج ایرانی برای حافظه جهانی

گزارشی از آثار پیشنهادی ایران برای ثبت در یونسکو

در نخستین روزهای فروردین 1393 و در مهلت تعیین شده از سوی دبیرخانه برنامه حافظه جهانی، پرونده نامزدی پنج اثر ایرانی برای ثبت در فهرست حافظه جهانی به یونسکو ارسال شد. در این دوره که دهمین دوره اجرای برنامه حافظه جهانی است برای نخستین بار از ایران علاوه بر دو اثر مقرر از هر کشور، بر اساس مقررات برنامه سه اثر نیز به صورت مشترک با کشورهای آلمان، اتریش و فرانسه معرفی شد.

کلیات سعدی و مثنوی مولوی دو اثر مستقل پیشنهادی از ایران در این دوره و المسالک و الممالک استخری، الابنیه عن حقایق الادویه هروی و سفرنامه ناصر خسرو سه اثر مشترک پیشنهادی از سوی ایران است.

تاکنون هفت اثر از ایران در فهرست حافظه جهانی به ثبت رسیده و ایران از نظر تعداد آثار ثبت شده در فهرست بین‌المللی در میان کشورهای جهان رتبه هشتم و در میان کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه، رتبه سوم را داراست.

این هفت اثر عبارتند از شاهنامه بایسنغری از کاخ موزه گلستان (2007)، وقفنامه رَبع رشیدی از کتابخانه مرکزی تبریز (2007)، مجموعه اسناد تشکیلات اداری دوره صفویه آستان قدس رضوی از سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (2009)، مجموعه‌ای از پنج نسخه خطی پنج گنج یا خمسه نظامی گنجوی از کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه ملی ایران، کاخ موزه گلستان و کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (2011)، التفهیم لاوائل صناعه ‌التنجیم ابوریحان بیرونی از کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (2011)، ذخیره خوارزمشاهی از کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (2013)، نقشه‌های دوره قاجار ایران از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (2013).

برنامه حافظه جهانی

حافظه جهانی عنوان برنامه‌ای است که سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با هدف افزایش آگاهی همگانی، حفاظت پایدار و دسترسی جهانی به میراث مستند بشر برای نخستین بار در سال 1992میلادی (1371 شمسی) به جهانیان معرفی‌‌کرد.

در برنامه حافظه جهانی یونسکو، آثاری که دارای اصالت و اهمیت ملی، منطقه‌ای و جهانی است و از یک یا چند معیار ارزشمند زمان، مکان، افراد یا مردم، موضوع و مضمون، شکل و سبک و اهمیت اجتماعی یا معنوی برخوردار است در سه سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی به ثبت می‌رسد. معرفی برای ثبت در فهرست حافظه جهانی هر دو سال یک بار، با پذیرش حداکثر دو اثر از هر کشور انجام می‌شود. فهرست حافظه جهانی از سال 1997 آغاز به کار کرده‌است و تاکنون 301 اثر را از 102 کشور جهان، 4سازمان بین‌المللی و یک بنیاد خصوصی در خود جای داده‌است.

معرفی کوتاهی از پنج اثر پیشنهادی به کمیته ملی حافظه جهانی

کلیات سعدی

ثبت آثار سعدی در فهرست حافظه جهانی در سال 1390 به کمیته ملی حافظه جهانی در ایران پیشنهاد شد. شهرت بی‌اندازه سعدی و آثار او در جهان، دلیل بارز این پیشنهاد بود.

در سال 1392 پس از بررسی مهم‌ترین نسخه‌های شناخته‌شده از آثار سعدی در کتابخانه‌های ایران و جهان، نسخه کلیات کتابخانه ملی ایران به دلیل امتیازات آن از میان نسخه‌های مختلف برای معرفی در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده شد و در کمیته ملی حافظه جهانی به تأیید رسید.

مثنوی مولوی

مثنوی مولوی در سال 1391 به کمیته ملی حافظه جهانی پیشنهاد شد. پس از بررسی بهترین نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های ایران و جهان، هفت نسخه ممتاز مثنوی برای ثبت در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده و در یک پرونده معرفی شد.

مثنوی از شاهکارهای شعر فارسی و مولوی از بزرگ‌ترین شاعران عارف شرق است. مثنوی علاوه بر اهمیتی که نزد ایرانیان دارد، مورد اقبال جهانیان است و در تمام هفت قرن اخیر مورد مطالعه اهل ادب بوده و در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، همراه با مطالعات خاورمیانه، تدریس زبان و ادب فارسی و تاریخ ایران و تصوف اسلامی، مورد توجه پژوهشگران و استادان دانشگاه‌ها قرار داشته است.

المسالک و الممالک استخری

المسالک و الممالک استخری در سال 1386 برای ثبت در فهرست حافظه جهانی به دبیرخانه حافظه جهانی در یونسکو معرفی شد و در سال 1387 در فهرست ملی حافظه جهانی ایران به ثبت رسید.

این اثر در سال 2009/1388 برای ثبت در فهرست جهانی پذیرفته نشد و برای بار دوم در سال 1392 بر اساس مقررات برنامه، به صورت مشترک با کشور آلمان برای ثبت در هر دو فهرست منطقه آسیا و اقیانوسیه و فهرست بین‌المللی حافظه جهانی مورد توجه قرار گرفت و در کمیته ملی به تصویب رسید.

در پرونده این اثر، نسخه موزه ملی ایران که کهن‌ترین ترجمه المسالک و الممالک به زبان فارسی است به صورت مشترک با کهن‌ترین نسخه عربی این اثر در کتابخانه گوتای آلمان معرفی شد.

المسالک و الممالک، اثر ارزشمند استخری، از مهم‌ترین کتاب‌های جغرافیایی سده 4 قمری است که اطلاعات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی سرزمین‌های اسلامی از هند تا آفریقا را به دقت توصیف و با ترسیم نقشه‌ها تکمیل کرده است.

الابنیه عن حقایق الادویه

با توجه به اهمیت الابنیه عن حقایق الادویه از دیدگاه‌های گوناگون، در سال 1392 پس از مشورت با استادان فن و تأیید اهمیت اثر، پیشنهاد ثبت آن به کمیته ملی حافظه جهانی ارائه و برای معرفی در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده شد.

الابنیه عن حقایق الادویه کتابی از ابومنصور موفق بن علی هروی پزشک و نویسنده سده پنجم هجری در شناسایی داروهای کهن با منشأ گیاهی، حیوانی و کانی به زبان فارسی است. علاوه بر ارزش داروشناسی کهن، آشنایی مولف با منابع ایرانی، یونانی، عربی و بویژه هندی، اهمیت مطالعات تطبیقی نام‌ داروها و گیاهان دارویی را نیز به کتاب افزوده است.

سفرنامه ناصر خسرو

سفرنامه ناصر خسرو در سال 1392 به کمیته ملی حافظه جهانی ایران پیشنهاد شد. پس از بررسی نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های ایران و جهان، دو نسخه مورد معرفی در این پرونده برای پیشنهاد ثبت در دوره دهم برنامه حافظه جهانی برگزیده و در کمیته ملی به تصویب رسید.

سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی کهن‌ترین سفرنامه به زبان فارسی، شامل یادداشت‌های سفر هفت ساله او از 437 تا 444 قمری در ایران، آسیای صغیر، شامات، مصر و عربستان است. این اثر نثری ساده و استوار دارد و سرشار از واژه‌های اصیل فارسی و اصطلاحات علمی و فلسفی است. همچنین ناصر خسرو در سفرنامه، اطلاعات دقیقی از جامعه‌شناسی، اوضاع و احوال شهرها، مساحت‌ها، مسافت‌ها، نحوه ساختمان‌ها و بناهای تاریخی، شهرسازی، شیوه گذران زندگی مردم و میزان محصول و تجارت در قرن پنجم هجری به دست می‌دهد.