نگارگری در دوره ایوبیان
ایوبیان حاکمان کُرد و اصالتا ایرانی نژادی بودند که از سال 1171 تا 1260 میلادی ، برابر با قرن 5و 6هجری قمری بر مصر ، سوریه و یمن حکومت کردند. دوران حکومت ایشان برابر با به قدرت رسیدن سلجوقیان در ایران بود. در این دوره هرچند حکومت حاکم در بلاد اسلام را خاندان عباسی بر عهده داشت، اما حکومت حاکمان محلی و ملوک الطوایفی نیز در جهان گسترده اسلامی رایج بود. از سویی دیگر شورشها و جنگهای پی در پی صلیبیان در حوزه مدیترانه خصوصا بیت المقدس، نیاز به یک حکومت محلی مقتدر را تقویت می کرد.
حكومت ایوبیان با آغاز حكمرانى "صلاح‌الدین ایوبى" در مصر، به دنبال مرگ "عاضد" آخرین خلیفه فاطمى آغاز شد و با مرگ "تورانآ‌شاه‌بن‌ایوب" آخرین حكمران ایوبى مصر كه سرآغاز حكمرانى "ممالیك" به شمار مى‌رود، خاتمه یافت.
هرچند دوران حکومت ایوبیان با جنگ های پی در پی همراه بود، امابا این همه از پرداختن به فرهنگ و گسترش آن غافل نبودند. دانشمندان، ادبا و اهل فضل را بس گرامى مى‌داشتند و بعضى از آنها را در دستگاه دولت به خدمت مى‌گرفتند، همآ‌چون قاضى "عبدالرحیم بیسانى"، معروف به قاضى فاضل كه وزیر صلاح‌الدین بود، "عمادالدین اصفهانى" كه دیوان رسائل را برعهده داشت و "ضیاءالدین ابن اثیر جزری" كه وزارت افضل ایوبى را در دست داشت.
از قرن دوازهم میلادی به بعد، طب اسلامی به شکل روزافزونی بر تاثیربخشی درمان های ساحرانه مبتنی بود. این که چگونه بر پدیده های طبیعی غلبه کنند پرسشی اساسی بود. اغلب مرگ های مرموز را به ترکیب یا تجویز سموم نسبت می دادند و مجموعه هایی از داروهای شفابخش و درمانی بخش اساسی از کتابخانه ی هر حاکمی را تشکیل می داد
به علاوه، بسیاری از افراد خاندان ایوبى، همآ‌چون "ابوالفدا" صاحب كتاب "المختصر فى اخبار البشر و تقویم البلدان"، خود اهل دانش بودند و انجمن های علمى داشتند. همآ‌چنین به تأسیس مدارس و مراكز تعلیم و تربیت اهتمام خاص داشتند و در سراسر شام و مصر مدارس مشهور و بزرگ با اوقافى ارزشمند ایجاد كردند كه غالباً به نام خود آنها مشهور است. صلاح‌الدین ایوبى همآ‌چنین خانقاهآ‌هایى برای صوفیه ساخت و از گسترش فرهنگ تصوف در زمان خود حمایت مى‌كرد.
در این دوران نگارگری هنری جنبی بود که در کنار هنر مصور کردن کتاب توسعه می یافت و مبتنی بر طرحهایی بود که از نسخ خطی قدیمی گرفته می شد.
در دوران ایوبیان، نظریه های عامه پسند طبیب یونانی جالینوس دروغین، به خصوص اثری به نام کتاب التریاق ، با نگاره هایی مصور شد که جزو اولین نگاره ها و نقاشی های کتاب در تمدن اسلامی محسوب می شود.
این تصاویر، طبیبان مشهور را نشان می داد که داروی همه ی دردها را که "تریاق" نام داشت، از عسل، گیاه جنیتانا، مورد، ریشه کاتوس، برگهای درخت بود، فلفل سفید، داچین و زعفران یا گزیده ای از این مواد می سازند.
از قرن دوازهم میلادی به بعد، طب اسلامی به شکل روزافزونی بر تاثیربخشی درمان های ساحرانه مبتنی بود. این که چگونه بر پدیده های طبیعی غلبه کنند پرسشی اساسی بود. اغلب مرگ های مرموز را به ترکیب یا تجویز سموم نسبت می دادند و مجموعه هایی از داروهای شفابخش و درمانی بخش اساسی از کتابخانه ی هر حاکمی را تشکیل می داد. دو کتاب باقی مانده درباره ی سموم، یکی از سال 1199 و دیگری از دهه 1220 از آن دست کتبی است که با موضوع فوق نگارش شده اند.
همچنین نسخ خطی بسیاری ترجمه ی عربی از کتاب "دِ ماتریا مِدیکا" (De Materia Medica) اثری قدیمی درباره داروهای گیاهی نوشته دیوسکوریدس ، برجا مانده است.
این گونه کتاب ها در نوشتارخانه های "جزیره" نسخه پردازی می شد. تصاویر ملموس این کتاب ها جذابیت های نمونه هایی را حفظ کرده اند که به دوره باستانی متاخر می رسد و برخی دیگر تناسب های مطول شده و شیوه ی برخورد با جامه را که از ویژگی های هنر بیزانس بود و در این زمان در ماورای مرزهای جهان اسلام شکوفا می شد، به نمایش می گذاشتند.
در قرن سیزدهم آثاری از ادبیات ناب نیز به تصویر کشیده شد، یک نسخه ی چندین جلدی از کتاب الاغانی ، مجموعه ای از اشعار غنایی مربوط به قرن دهم در 1218/1219 برای "بدرالدین لوءلوء" که بعدها حاکم موصل شد، فراهم آمده است. صفحات عنوان 20 جلدی از کتاب متن را مصور نمی کند، اما مانند صحنه های درباری کتاب التریاق ، حامی و سفارش دهنده ی کتاب را در کنار همراهانش به تصویر می کشد.
سه صفحه از شش صفحه عنوان که تا به امروز باقی مانده است حاشیه های تزئینی (طراز) دارند. حاشیه های تزئینی با نوشته هایی که نام شاهزاده را مشخص می کردند و ویژگی غیر معمول است که قاطعانه به معرفی مالک کتاب می پردازد.
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
هنر و معماری اسلام/ مارکوس هاتشتاین و پیتر دیلیس/ هرمز ریاحی
دایرة المعارف بزرگ اسلامی/ زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی/ج10
