سرپناه ؛ از دیروز تا به امروز

اگر از پاره پاره صفحات تاریخ گذری به وسعت یک چشم بر هم زدن داشته باشیم در می یابیم که در ابتدا انسان تنها بود و به تدریج دریافت که حفظ بقا نیاز به گذر از فردیت و سوق به جمعیت دارد و این یعنی ارتباط برقرار کردن با دیگر آدمیان.او معنای خانواده را دریافت و به حضورشان دلگرم شد و برای سیر شدن و شکار نشدن جنگید تا طبیعت وحشی را در سلطه خود نگاه دارد.پس حفاظت را لازمه زنده ماندن دانست .او غاری نفوذ پذیر را به مثابه سرپناهی برای خانواده اش قرار داد. اما به تدریج با گذشت روزگاران دریافت که غار پاسخگوی احتیاجاتش نیست و این شد که با تفکر و خلاقیت فطری اش پی برد که خود می تواند از سنگ دیواری بسازد ، از تنه درخت سقفی و از شاخ و برگ درختان پوششی هر چند نامستحکم ، برای در امان ماندن از باران ، برف ، آفتاب ، حیوانات و...اما هنوز راضی نبود گویا عنصری جایش خالی بود.

انسان به مرکز دایره ای بدل شد.هیچ گاه خود را در تصور این خیال هم نمی توانست ببیند که محور همه چیز قرار بگیرد.بنابراین نگاهش را از آسمان به زمین خم کرد و بنا به برافراشتن ساختمان گذارد تا بتواند نیازهای دنیای خود را ارضا کند. او مادیت را به معنویت بدل و جسم را از جان جدا کرد. ساخت و ساخت تا فقط بتواند ساختمانی بنا کند.تا بدان جا که فضا را مقلوب کرد و به تبع آن توده صلب و اقتدارگرایانه  مدرنیسم را جایگزین دیدن آسمان کرد. دیگر تا چشم کار می کرد ساختمان دیده می شد،ابرسازه لمس می شد .آسمان خراش ها نور مصنوعی خود را بازتاب آفتاب معرفی می کردند. روز ها  و شب ها آسمان یک جور درک می شد.فضا به رهایی بی هدف منجر شد.دیده ها فقط به رو به رو مشغول شد چرا؟ چون فقط انسان معیار قیاسی بین همه چیز قرارگرفت، دیگر صورت ها زیر بازتاب نور نئون های مدرنیستی به دلقک هایی می ماندند که هزار رنگ بودن را فریاد می زدند .دیگر انسان که ماشین را قدرت مطلق می دانست به مصرف گرایی روی آورده بودند.

انسان جامعه مصرفی سوار بر اسب ماشینیزم می تازید تا همه را همسان خود کند. دیگر شعار خانه ماشینی است برای زندگی از "شارل ادوارد ژانره (لوکوربوزیه) " در همه جا  به گوش می رسید. انسان دیگر یکسان سازی را برگزیده بود. پیروی کردن از یک سبک ، یک روش ، یک مد را برای خود در نظر گرفته بود ، تا الگوی انسان تک وجهی را به سراسر گیتی تعمیم دهد و ارزش های انسانی یک فکر برتر را فریاد بزند.اسب سرکش ماشینیزیم سوار خود را برد و برد تا به هیچ رساند و این شد که انسان غریبه در شهر زاده شد.و چه آسان  معنای شهر عام از نگاه  "رم کولهاس " 70 ساله منتشر شد!

 وچه ساده میگفت سهراب که خانه دوست كجاست؟

واژه زندگی معنای عمیق و گسترده ای را تداعی می کند.پس خانه ای که برای زندگی ساخته می شود باید فضا را متبلور کند بستری پدید آورد که افراد خانواده را نه فقط  از نظر جسمی بلکه از نظر روحی هم  کنار یکدیگر نگه دارد.برای نیل به این هدف خشت به خشت این خانه باید دارای هویت ملی ، فرهنگی که مطابق با ملیت وفرهنگ صاحب آن باشد را پدید آورد.

وَاذْكُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِكُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ (سوره احزاب آیه 34)

به یاد آورید آنچه در خانه هایتان از آیات و حکمت تلاوت شده است.

معمار سازنده خانه کسی بود که با وضو دست در خاک فرو می برد و تمام  تلاشش بر این بود که بنایی خلق کند که یادآور خالق باشد.روح مکان تماماً تسبیح حق می گفت. تمام اجزا در کثرتی خلاصه می شد تا اینگونه وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت را نمایانگر باشد.و چه خوب است در این مدخل اشاره ای کنیم به جمله " استاد محمد رضا اصفهانی " حک شده در محراب مسجد شیخ لطف الله اصفهان:

«عمل فقیر حقیر محتاج رحمت خدا»

پس خانه ذات و جوهری در خود دارد بنام زندگی که نه با  سرپناه و نه با ساختمان نمی توان آن را درک یا احساس کرد.محیط، بستر رفتار ها و الهام بخش تعاملات می باشد.اگر اندک نگاهی به گذشته ی شهر های امروزمان کنیم  مانند یزد ، اصفهان ، کاشان ، نائین و...در می یابیم که چقدر فضا به مکان بدل می شد و معنا را در شهر جاری می کرد. تاریکی به روشنایی میل می کرد. معنویت در پرتو صدای اذان مساجد می درخشید. هیچگاه دروغ ، ریا ، تزویر ، ظلم ، اندوه ، یاس ، پوچی  و....را یارای پایداری نبود.چون کل بافت شهری و معماری بناها تماماً مملو از ذوق و معنویت بود.

گنبد و گلدسته مسجد جامع در شهر ، در سکوت هم یاد و نام خدا را زمزمه می کرد.صداقت در بناها دیده می شد. بنایی نمی کوشید تا تظاهر کند. شهر و بنا به اتفاق هدایتگر بودند.

زندگی گهواره تعاملات است.مکان بار معنایی دارد و هویت مشخص می طلبد و انسان رکن اصلی هویت بخشی به مکان است.نقش خانه در این است که نطفه انسانیت بکارد و نوزایی فرزند آدم را فرخنده جشن بگیرد. بینایی ، بساوایی را در جسم و جان انسان از چشمه هستی پرکند. این گونه است که اتاقی مربع شکل  از سطح خاکی زمین در ادامه بنا تبدیل می شود به گنبدی دوار که به آسمان اشاره می کند تا همواره یادآور معشوق به عاشق باشد ، مراد را شاهدی بر مرید بگیرد.

شاید بتوان گفت که راه حل برخی از مشکلات اکنون مردم  کشورها از درون خانه هایشان می باشد. امروزه بستر خیلی از معضلات و ناهنجاری ها از قبیل افسردگی ، گوشه گیری و عدم تعامل خانواده با هم و ....... از درون خانه مهیا می شود.خانه ای که در اصل هدف غایی اش باید سعادت و میل به جاودانگی و کمال باشد دیوارها ، کف و سقفش تجلی نور الهی باشد . زیبایی اش نه به بیهودگی و تظاهر میل کند و نه تا بدانجا ساده شود که مینیمالیسم غربی را پذیرا باشد.ظرف و مظروف باید همواره یادآور حضور حق باشند.

باشد که  سرپناه را نه به منزله خانه و خانه را نه به مثابه ساختمان بنا کنیم. باید بنگریم و اندیشه کنیم در نشانه های خداوند.

وَکَأَیِّن مِّن آیَةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ یَمُرُّونَ عَلَیْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ (سوره یوسف آیه 105)

و بسیار نشانه در آسمانها و زمین هست که بر آنها می گذرند در حالی که ایشان از آنها روی گردانند.

پی نوشت:

- طراح، شهرساز، نویسنده و نقاش شارل ادوارد ژانره (لوکوربوزیه) 1887 - 1965یکی از اولین پیشگامان معماری مدرن و سبک بین‌المللی به نقل از کتاب مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب / وحید قبادیان / دفتر پژوهش های فرهنگی

-معمار، خبرنگار و فیلم نامه نویس رمنت لوکاس "رم" کولهاس  متولد سال 1944 او از معمارانی است که در زمان پی ریزی تفکرات مکتب فولدینگ شروع به کار و فعالیت حرفه‌ای خود کرد و معتقد است که  برای حل مسائل امروز باید با توجه به واقعیت که وی آن را "رئالیسم نو" می‌نامد، روح اصلی مدرنیته را احیاء کرد./به نقل از سایت ویکی پدیا

- معمار  محمد رضابن استاد حسین بنا اصفهانی 1028 ه.ق (997 ه.ش ) از زبردست ترین هنرمندان قرن دهم و یازدهم ایران و اثر جاودان وی بنای مسجد شیخ لطف الله زیباترین بنای تاریخی اسلامی جهان است که در زمان سلطنت شاه عباس بزرگ صفوی به دست این هنرمند از سال 1012 تا 1028 ساخته و پرداخته شده است./ به نقل از کتاب معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار /زهره بزرگ نیا / سازمان میراث فرهنگی کشور

علی طهرانچی    

کارشناس ارشد شهرسازی

بخش محیط خانه تبیان

منابع :

-قرآن کریم

- حس وحدت/ نادر اردلان و لاله بختیار

- آشنایی با معماری اسلامی ایران /محمد کریم پیرنیا/غلام حسین معماریان /نشر دانشگاه علم و صنعت

- فضا ، زمان ، معماری /زیگفرید گیدیون /منوچهر مزینی /نشرعلمی و فرهنگی

- مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب /وحید قبادیان/ نشر فرهنگ و معماری

- سبک شناسی معماری ایرانی / محمد کریم پیرنیا/ غلام حسین معماریان/نشر سروش دانش