آثار شاخص در هنر سلجوقی
اکنون به معرفی برخی آثار شاخص هنری در دوره سلجوقی می پردازیم:
ابریق (تُنگ) سفالی :
این ابریق که به صورت دوجداره ساخته شده ، ساخت شهر گرگان است و اکنون در "انستیتو هنر دیترویت" امریکا نگهداری می شود. دهانه ی این ظرف به شکل سرِ خروس ساخته شده و پوسته مشبک آن با لعاب فیروزه ای و نقوش ابوالهول1 و غزال تزئین شده است.
آبخوری سفالی:
در این ظرف آبخوری ، هنرمند از نقوش درباریان برای تزئین ظرف بهره گرفته است. نوع پوشش و البسه و آرایش مو در آن زمان را می توان با دقت در جزئیات این ظرف حدس زد. تکنیک استفاده شده برای نقاشی روی این ظرف، نقاشی رولعابی به شیوه مینایی است. در لعاب کاری به شیوه مینایی، ابتدا ظرف سفالی را با لایه نازکی از لعاب مخصوص که از ترکیب پودر شیشه و نوعی سنگ به دست می آید می پوشانند و برای پخت در کوره قرار می دهند. این لعاب پس از پخت، مانند لایه سفید و شیشه ای روی ظرف را می پوشاند و به زیبایی و استحکام آن می افزاید. در مرحله بعد و پس از سرد شدن لعاب، روی سفالینه را با نوعی رنگ که از اکسیدهای فلزی تهیه شده است، نقاشی می کنند. اکسیدهای فلزی در اصل از ترکیب فلز با اکسیژن به دست می آید، مانند اکسید آهن که همان آهن زنگ زده ست یا اکسید مس که توسط مسگرها از زنگار ظروف مسی کارکرده استخراج می شود. این اکسیدها در حرارت کوره و بر اثر تغییرات شیمیایی به رنگ های مختلف در می آیند. برای مثال اکسید آهن پس از پخت به رنگ قهوه ای و قرمز، اکسید مس به رنگ سبز و فیروزه ای ، اکسید کبالت به رنگ لاجورد و اکسید منگنز به رنگ مشکی و قهوه ای درمی آید. این رنگدانه های فلزی نیز در مرحله پخت دوباره سفال، با لعاب شفاف زیرین ترکیب شده و جلای فلزگونه و رنگارنگی به ظرف می دهند. آبخوری حاضر با این تکنیک نقاشی شده و اکنون در گالری "فریر ساکلر" واشنگتن در امریکا نگهداری می شود.
جام سفالی
این جام متعلق به دوره سلجوقی، ساخت کاشان است و هنرمند برای تزئین نقوش آن از تکنیک رولعابی به شیوه زرین فام بهره گرفته است. داخل این جام نقش چند شاهزاده زیبارو در حال تماشای ماهی های درون برکه ترسیم شده هستند.
لازم به ذکر است که در لعاب کاری به شیوه زرین فام نیز مانند لعاب کاری مینایی، ابتدا ظرف سفالی را با لعاب شفاف و سفیدرنگی می پوشانند. سپس روی لعاب سرد شده را با نوعی رنگ که از ترکیب اکسید مس، نقره و مواد دیگر تهیه شده استف نقاشی می کنند و ظرف را دوباره درون کوره قرار می دهند.
این بار در دمای خاص و برای مدت معینی ، درون کوره را پر از دود می کنند تا اکسیژن هوای داخل کوره کم شود. این کار باعث سوختن و جداشدن اکسیژن موجود در اکسیدهای فلزی می شود و به این ترتیب لایه نازکی از فلز درخشان شبیه طلا روی سفال باقی می ماند. لعاب کاری به شیوه زرین فام در همان دوران یعنی حدود 900سال پیش نیز به دلیل پیچیدگی های زیاد به روشی سّری تبدیل شده بود و دانش آن تنها در دست عده معدودی از لعاب کاران کاشان و ری بود. از آنجا که تا کنون متنی از نحوه ساخت و حرارت دهی این نوع لعاب بدست نیامده، لعاب کاران و شیمی دانان امروز با همه تلاشی که در این زمینه انجام داده اند، هنوز موفق به کشف فرمول کامل لعاب دهی زرین فام نشده اند!
جام زیبای فوق در اکنون در موزه "اشمولین" لندن در انگلستان نگهداری می شود.
هنر فلزکاری نیز در این دوره رشد قابل توجهی کرد از وسایل ساخته شده فلزی در این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:
آینه گرد مفرغی:
برای تزئینات این آینه از دو ابوالهول1 در پشت آن کمک گرفته شده است ، این آینه متعلق به دربار شاهان سلاجقه روم (آناتولی) است که اکنون در موزه "لوور "پاریس در فرانسه نگهداری می شود.
سکه سلجوقی:
این سکه به شکل شیر و خورشید ساخته شده متعلق به دوره حکومت کیخسرو دوم از سلاجقه روم (آناتولی) است
چراغ بخور مشبک و جاشمعدانی:
این چراغ از جنس مفرغ به شکل شیر و جاشمعدانی با نقوش برجسته و چکش کاری شده شیرها ساخت اصفهان هستند، که قدمت آنها به قرن ششم هجری می رسد و اکنون در موزه "لوور" پاریس در فرانسه محفوظ هستند.
مشربه مفرغی:
این مشربه با قالب مفرغی که روی آن نقوشی از حیوانات و شمایلی نجومی با قطعات کوچک نقره و طلا مرصع کاری شده است در شهر خراسان ساخته شده است و اکنون در موزه متروپلیتن نیویورک در امریکا نگهداری می شود.
با توجه به مسلمان بودن ترکان سلجوقی و با توجه به احکام منع ساخت مجسمه، هنر مجسمه سازی در این دوره بسیار نایاب است از موارد معدود ساخت مجسمه می تواند به دو مورد زیر اشاره کرد:
سردیس شاهزاده و مجسمه تمام قد از یک امیرزاده سلجوقی
این دو مجسمه از معدود آثار اسلامی است که به شکل تمام قد ساخته شده است. پشت مسطح مجسمه تمام قد نیز بیانگر این موضوع است که آن را برای چسباندن به دیوار یا ستون به منظور تزئین کاخ یا محل اقامت شاهان استفاده می کردند. این دو اثر زیبا نیز امروزه در موزه "متروپلیتن" نیویورک در امریکا نگهداری می شود. (تصویر10 و 11)
با توجه به رشد قابل توجه آثار معماری و دستاوردهای بی نظیر سلجوقیان در زمینه ساخت ابنیه و بقاع متبرکه، بالطبع تکنیک های تزئین ابنیه نیز رشد قابل توجهی کرد؛ یکی از ابزارات تزئین بنا ساخت کاشی و نقاشی های زیبا بر روی کاشی بود:
کاشی فیروزه ای:
کاشی مقابل کاشی شش ضلعی با لعاب فیروزه ای و لاجوردی و نقش ابوالهول1 است. این کاشی در تزئین کاخ علاء الدین کیقباد از پادشاهان سلجوقی به کار رفته بود و امروزه در موزه "متروپلیتن" نگهداری می گردد.
کاشی ستاره ای:
کاشی ستاره ای و چلیپا(صلیبی شکل) مقابل نیز با لعاب فیروزه ای و نقش طاووس تزئین گردیده است. این کاشی منحصر به فرد نیز از کاشی های کشف شده از خرابه های کاخ علاء الدین کیقباد سلجوقی در کنار دریاچه بِی شَهیر ترکیه بدست آمده و اکنون در موزه کاراتای شهر قونیه حفظ و نگهداری می شود. (تصویر13)
پی نوشت:
1- ابوالهول نام موجودی افسانه با بدن شیر و سر انسان است.
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
ترکان در گذر تاریخ/ بهنام محمدپناه
شاهکارهای هنر ایران/ آرتور آبهام پوپ
هنرهای ایران / دبلیو فریه
مطالب مرتبط:
