یک «بخشش» به روایت عکس روز «اعدام»

می گوید «شهرستان نور آن شب بیدار بود و نخوابید، مردمِ بیدار صبح آمده بودند پای داربستی که قرار بود بشود محل یک اعدام اما این‌بار نه برای تماشا، بلکه برای طلب بخشش از خانواده‌ی مقتول».

این جملات آرش خاموشی است؛ عکاسی که عکس‌هایش از بخشش یک قاتل توسط مادر مقتول، چهره‌ی دیگری از ایران را به دنیا نشان داد. همان عکاسی که برای عکاسی به شهرستان نور رفت اما در نقش یک خبرنگار به کمک رسانه‌اش (ایسنا) و سایر رسانه‌ها همچون تلویزیون، به بخشیده شدن محکوم کمک کرد.

بیست‌وششم فروردین‌ماه امسال، قرار بود «بلال» برای قتلی که در یک نزاع در هفت سال پیش مرتکب شده بود، برای بار سوم پای چوبه‌ی دار برود. دو بار قبل به دلایل مختلف از مرگ نجات یافته بود، اما این‌بار ماجرا جدی‌تر به‌نظر می‌رسید. داربست‌ها در شهر نور بسته شدند، بلال بالای صندلی اعدام رفت، اما سیلی مادر مقتول بر صورتش، جای طناب بر گردنش را گرفت و بلال از مرگ نجات یافت.

خاموشی - عکاس خبرگزاری دانشجویان ایران - در صحنه‌ی این بخشش حضور داشت. او در گفت‌وگو با خبرنگار رسانه ایسنا از اتفاق‌هایی گفت که زمینه‌ی این بخشش را فراهم کردند.

او درباره‌ی دلیل حضورش در شهرستان نور، توضیح داد: به‌دلیل آشنایی قبلی من با گروهی که برای بخشیده شدن «بلال» تلاش می‌کردند، با همسرم تماس گرفتند و گفتند برای عکاسی به «نور» برویم. از ابتدا قرار نبود مراسم اعدام باشد. ما روز دوشنبه به «نور» رفتیم. در خانه‌ی خانم شرف‌جهان - یکی از کسانی که برای بخشش بلال تلاش می‌کرد - بودیم که متوجه شدیم فردا قرار است «بلال» اعدام شود. با آقای سالارنیا - عضو انجمن حمایت از زندانیان شهرستان نور - صحبت کردیم و او هم تأیید کرد که فردا جلو زندان، «بلال» اعدام می شود.

او ادامه داد: در آن لحظه، فکر کردم که چگونه می‌شود کاری کرد که «بلال» مورد عفو خانواده‌ی «حسین‌زاده» قرار گیرد. متوجه شدم که آقای «حسین‌زاده» از پیشکسوتان فوتبال مازندران است. با مصطفی لشگری - مدیر سرویس ورزشی ایسنا - تماس گرفتم و از او کمک خواستم. با توجه به فوتبالیست بودن آقای حسین‌زاده، سرویس حقوقی ایسنا نیز که مصاحبه‌ای با کامیار سالاریان انجام داد و در آن اشاره شده بود، اولیای دم گفته‌اند «هر اتفاقی قرار است بیفتد فردا پای چوب دار خواهد افتاد»، این خبر با تیتر «آیا فوتبالیست قدیمی قاتل فرزندش را می‌بخشد؟» در خروجی ایسنا قرار گرفت.

خاموشی با اشاره به تلاش‌های انجام‌شده برای انعکاس این خبر در برنامه‌ی 90، توضیح داد: از آنجا که دوشنبه شب برنامه‌ی 90 پخش می‌شد، من می‌خواستم که این موضوع از سوی برنامه‌ی 90 نیز مطرح شود. با هماهنگی محسن معتمدکیا - دبیر سرویس ورزشی ایسنا - با عادل فردوسی‌پور - مجری برنامه - صحبت کردیم؛ اما به علت محدودیت‌هایی که هر رسانه‌ای دارد، آقای فردوسی‌پور گفته بود که چون موضوع به برنامه‌ی 90 ارتباطی ندارد، آن‌را نمی‌توان مطرح کرد. سپس ایسنا، خبر دیگری را خطاب به برنامه‌ی 90 منتشر کرد که در آن گفته شده بود، آیا «90» می‌تواند پایان یک کابوس باشد؟ سپس این موضوع در برنامه‌ی 90 مطرح شد. به گفته‌ی مردم شهرستان «نور» تقریبا همه‌ی مردم، آن شب پای برنامه‌ی 90 نشسته بودند.

این عکاس اضافه کرد: در برنامه‌ی 90 بسیاری از فوتبالیست‌ها و مسوولان تماس گرفتند تا برای پرداخت دیه کمک کنند. در حالی که موضوع اصلا دیه نبود، چون دیه آماده بود. این دوستان پولی پرداخت نکردند، اما کمک معنوی کردند. فردا صبح وقتی همه به محل اعدام رفتیم، این‌بار جمعیت برای تماشا و فیلمبرداری نیامده بودند، بلکه یک‌صدا از خانواده‌ی «حسین‌زاده» درخواست بخشش می‌کردند. در آنجا «عکاسی» هم برای من معنا نداشت، بلکه صرفا می‌خواستم «بلال» بخشیده شود که این اتفاق افتاد.

او با اشاره به حضور رسانه‌ها در کنار یکدیگر در این جریان، اظهار کرد: این نخستین‌بار بود که در ایران، دو رسانه در کنار یکدیگر حرکت کردند و رسالت خود را انجام دادند و نتیجه گرفتند. دلیل این اتفاق هم این بود که همه‌چیز به‌صورت منطقی به یک رسانه گفته شد و موجب ایجاد هجمه نشد. امیدوارم بارها صحنه‌ی بخشش را ببینم و از آن عکاسی کنم.

خاموشی همچنین با اشاره به تصویر منعکس‌شده ایران در جهان، افزود: تا کنون چند مجموعه عکس و تک‌عکس از ایران برنده‌ی جایزه‌های معتبر جهانی شده‌اند که از مراسم «اعدام» و راوی یک خشونت ضمنی بودند. در این میان عکس‌ «امیر پورمند» که برنده‌ی جایزه‌ی World Press Photo شد نگاه انسان‌دوستانه‌ای داشت. با این اوصاف این‌بار عکسی از «بخشش» منتشر و مورد توجه واقع شد.

او در پایان اضافه کرد: یک رسانه باید آن چیزی را روایت کند که حقیقت دارد و ما نباید سلایق شخصی خود را در کار دخالت دهیم.

این، روایت یک بخشش بود. بخششی که بازتاب گسترده‌ی جهانی‌اش هنوز هم ادامه دارد و عکس آن در صفحه‌ی اول روزنامه‌ی «گاردین» به چاپ رسید.

تلاش هم‌راستای دو رسانه در کنار یکدیگر، اتفاقی است که کمتر در میان رسانه‌ها دیده می‌شود. در این‌باره، دکتر اکبر نصراللهی - استاد رشته‌ی ارتباطات - معتقد است: رسانه‌ها در همه‌ی زمینه‌ها از جمله در زمینه‌ی اجتماعی، فرهنگ عمومی و کنش‌های اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند و این نقش می‌تواند مثبت یا منفی باشد.

این استاد دانشگاه نقش رسانه را در موضوعات مختلف محدود و در عین حال، تسریع و تکمیل‌کننده‌ی زمینه‌ها و باورهای فردی و اجتماعی و کنش‌های مطلوب و شایسته یا نامطلوب و ناشایست دانست و تصریح کرد: رسانه‌ها در این زمینه‌ها نقش دوگانه دارند.

او اظهار کرد: رسانه‌ها می‌توانند خشونت، ارتکاب و تکثیر جرم را تسریع و تسهیل کنند یا در مقابل، در زمینه‌ی نهادینه کردن فضیلت‌های اخلاقی، جرم‌زدایی، مدارا، عفو، بخشش، جلوگیری از انحرافات، چگونگی تعامل و رفتار متقابل شهروندان، ترغیب شهروندان به تطبیق و رعایت مقررات جامعه، تلاش برای بارور کردن فرهنگ بومی و خرده‌فرهنگ‌های موجود در جامعه موثر باشند.

او ادامه داد: باید به این نکته توجه داشت که رسانه‌ها با وجود قدرت اثرگذاری بالا، همه‌کاره نیستند، آن‌ها با ایفا کردن نقش مکمل، زمینه‌های مثبت و منفی موجود در فرد و جامعه را تقویت یا تضعیف می‌کنند، یعنی اگر در جامعه‌ای زمینه‌های خشونت وجود داشته باشد؛ رسانه‌ها می‌توانند روند تولید خشونت را تسریع کنند و در مقابل، اگر جامعه‌ای فرهنگ فضیلت‌های اخلاقی و عفو را داشته باشد، رسانه‌ها آن را تکمیل می‌کنند. بنابراین اثرگذاری آن‌ها یک‌باره و بدون پشتوانه‌های قبلی نیست.

نصراللهی با اشاره به موضوع بخشش «بلال» توسط خانواده مرحوم «حسین‌زاده» تصریح کرد: در بحث بخشش این جوان، یقینا باورها و اعتقادات این خانواده موجب بخشش شد و در کنار آن، رسانه نیز به کمک آمد. بنابراین اگر توان، عزم، ظرفیت و اقدامات رسانه‌ای در جهت منفی باشد، به گسترش خشونت، انگیزه‌های انتقام، کینه‌توزی و ناامنی می‌انجامد و این‌گونه اقدامات را تسریع می‌کند و افرادی که این زمینه را دارند، به انجام آن تشویق می‌شوند. در مقابل، اگر ظرفیت‌ها، اقدامات و قالب‌های مختلف رسانه‌ای و مجریان و افراد اثرگذار رسانه‌ای در خدمت ترویج و نهادینه کردن فضایل اخلاقی، تعامل مثبت، آموزه‌های دینی و انسانی قرار گیرند، با توجه به زمینه‌های فطری افراد و باورهای مذهبی و انسانی ایرانیان نقش مکمل آن‌ها بیشتر خواهد شد.

او با اشاره به این‌که وقتی رسانه در قالب باورهای یک جامعه عمل می‌کند، اثرگذاری بیشتری دارد و مردم هم راحت‌تر آن را می‌پذیرند، افزود: اتفاقی که در بخشش این جوان صورت گرفت، نشان می‌دهد که اگر رسانه‌ها مخاطبان خود را بشناسند و در زمینه‌ی باورها و اعتقادات مردم، با آن‌ها ارتباط برقرار و از همه‌ی ظرفیت خود برای عمل به این باورها استفاده کنند، تأثیرگذار خواهند بود.

این استاد دانشگاه نقش رسانه را در همه‌ی مراحل قبل و بعد از جرم مۆثر دانست و گفت: نقش رسانه‌ها در شرایط عادی و قبل از وقوع جرم، مهم و ضروری است.

او با تأکید بر این‌که اگر رسانه‌ها صبر کنند تا جوانی به پای چوبه دار برسد و سپس اقدام کنند، اثرات نامطلوبی در جامعه به‌وجود می‌آید، گفت: رسانه‌ها باید تلاش خود را به سمتی ببرند که پیش از وقوع جرم نیز تأثیرگذار باشند. یادمان باشد که رسانه با آگاهی‌بخشی و آموزش می‌تواند فرهنگ مدارا، صبر و عقلانیت را ترویج و با بالا بردن آستانه‌ی تحمل شهروندان، با زمینه‌های بروز جرم مبارزه کند و اگر جرمی هم اتفاق افتاد، مردم را به بخشش تشویق کند، چنین روندی دلپذیرتر خواهد بود. در فرهنگ ما، بخشش یک فضیلت اخلاقی است و رسانه‌ها می توانند با آموزش دادن، آن را ترویج کنند. هرچند انتقام گرفتن یک پاسخ طبیعی نسبت به جرمی است که اتفاق می‌افتد، اما به‌جز در مواقع استثنایی، بخشش می‌تواند شاه‌راه سلامت و آرامش جامعه و بسیار سودمند باشد.

نصراللهی با بیان این‌که بین بخشش، کمال‌گرایی و رضایت از زندگی، یک رابطه مستقیم وجود دارد، تصریح کرد: با توجه به اسلامی بودن جامعه‌ی ما و تأکید اسلام بر اصول اخلاقی، بخشش در زندگی اجتماعی بسیار مهم است و ارتباط مستقیمی بین دین‌داری و بخشش وجود دارد. این نکات مهم در آیات مختلف قرآن در سوره‌های «آل عمران، نور، شورا، بقره، نساء» نیز آمده است. در سوره‌ی «شورا» عفو کردن مقدمه‌ی اصلاح کردن و در سوره‌ی «نور» عفو زمینه‌ساز محبت الهی و آمرزش توصیف و بر فرو بردن خشم تأکید شده است. بنابراین رسانه‌ها باید چنین آموزه‌هایی را استخراج و ترویج کنند.

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر افزود: وقتی جرمی رخ می‌دهد، فرد مجرم مقصر است؛ اما رسانه‌ها نیز بی‌تأثیر نیستند. اگر رسانه‌ها به‌موقع آموزش را شروع می‌کردند، شاید چنین اتفاقی نمی‌افتاد. از رسانه‌هایی که زمینه‌ساز بخشش این جوان شدند، تقدیر می‌کنیم و دست خانواده‌ی «حسین‌زاده» را برای این بخشش می‌بوسیم؛ اما انتظار داریم که رسانه‌ها نقش خود را فراموش نکنند و از خودشان بپرسند که تا کنون چقدر به این نکات توجه کرده‌اند؟ امیدوارم امسال که نام فرهنگ را بر خود دارد، به این مقوله‌ی مهم فرهنگی توجه شود.

او در پاسخ به این پرسش که رسانه‌ها تا کنون چقدر از ظرفیت خود برای آگاهی‌بخشی استفاده کرده‌اند و کارنامه‌ی رسانه‌ها در این زمینه مثبت بوده یا خیر؟ تأکید کرد: رسانه‌ها در این زمینه نمره‌ی مطلوبی ندارند. همین اتفاق اخیر نشان می‌دهد که ظرفیت رسانه‌ها تا چه اندازه زیاد است و اگر بخواهند نقش‌آفرینی کنند، بسیار تأثیرگذار خواهند بود. در همین موضوع، ایسنا و صداوسیما حداقل عملکرد را داشتند، اما شاهد تأثیری چشمگیر بودیم.

نصراللهی همچنین درباره‌ی موضوع آزادی سربازانی که توسط گروه «جیش العدل» ربوده شده بودند، بیان کرد: رسانه‌های رسمی و سنتی ما در زمینه‌ی آزادی سربازانی که به گروگان گرفته شده بودند، فعالیتی نکردند و شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات میان فردی سبب موج‌آفرینی شدند و مسوولان را به پیگیری موضوع وادار کردند. شاید اگر آن اقدامات در فضای مجازی اتفاق نمی‌افتاد، ماجرای مرزبانان ربوده‌شده همچنان حل‌نشده باقی می‌ماند. بنابراین رسانه‌ها باید این موضوع را تجربه‌ای قرار دهند و متوجه باشند که اگر از همه‌ی ظرفیت خود استفاده کنند، قطعا تأثرگذار خواهند بود.

منبع: ایسنا