خانواده محوری، استراتژی دوران غیبت
خانه به عنوان یک پایگاه مهم تربیتی، حرمت و حریم خاصی دارد و از حریم شکنی و نادیده انگاشتن قداست آن، پرهیز داده شده است.
در آیات قرآن و سخنان اهل بیت (ع)، تا حدود زیادی شرایط و هنجارها و ناهنجارهای دوران غیبت، مورد بررسی قرار گرفته و برای دوست‌داران اهل بیت (ع) به عنوان یک سلسله اخبار غیبی و پیش‌بینی‌های اخلاقی – اجتماعی، گزارش شده است. از سوی دیگر، برای حفظ شیعه و اصالت‌های انسانی الهی او، از جانب پیشوایان دین رهنمودهایی صادر شده است که به عنوان برنامه و استراتژی راهبردی در این دوران باید مورد توجه خاص قرار گیرد.
به طور نمونه، یکی از برنامه‌های فرهنگی و راهبردهای عصر غیبت، توجه به کتاب، کتاب‌خوانی و نوشتن کتاب است. امام صادق (ع) می‌فرمایند: (احتَفِظُوا بِکُتُبِکُم فَانَّکم سَوفَ تَحتاجونَ إلَیهَا). (1)
«نوشته‌های خود را نگه دارید، زیرا بزودی به آن‌ها نیازمند خواهید شد.»
(اُکتُب و بُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ فَإن مِتَّ فأَورِث کُتُبَکَ بَنیِکَ فانهُ یَأتِی عَلَی النّاس زمانُ هَرجٍ لایَأنَسونَ فِیه إلاّ بِکُتُبهِم) (2)
«علم خویش را بنویس و میان برادرانت انتشار بده و پس از خود، کتاب‌های خود را برای فرزندانت به ارث باقی بگذار، زیرا که زمانی پر آشوب خواهد آمد که مردم به چیز دیگری جز کتاب، اُنس نمی‌یابند.»
از دیگر برنامه‌ها و راهبردهای دوران غیبت که مربوط به مباحث خانوادگی است، توجه به خانه و خانواده و ملازم بیت بودن در این دوران است.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: (کُفّوا ألسِنَتِکُم وَالزَمُوا بُیُوتَکُم...) (3)
«در دوره‌ی غیبت، زبان‌های خود را نگه‌دارید و ملازم خانه‌های خویش باشید...»
حضرت جواد (ع) می‌فرمایند: (و قبلَ ذلک فتنهُ شرٍّ یُمسِی الرَّجُلُ مُۆمِناً و یُصبِحُ کافِراً و یُصبِحُ مۆمناً و یُمسِی کافراً، فَمَن أدرکَ ذلک الزَّمانِ فَلیتَّقِ اللهَ وَلیکُن أحلاسِ بَیته) (4)
«و قبل از فرا رسیدن ظهور، فتنه‌ی جانکاهی پدیدار می‌شود که در آن، انسان با ایمان، روز را به پایان می‌رساند و صبح (فردا) کافر می‌شود، و صبح مۆمن است و شب کافر می‌شود، پس هر کس چنین زمانی را درک کرد، باید تقوی پیشه کند و چون گلیمی از گلیم‌های خانه‌اش باشد.»
امام صادق (ع) نیز در روایتی می‌فرمایند: (إذا کانَ ذلک فَکونُوا أحلاسَ بُیُوتِکُم حَتّی یَظهَرَ الطاهِرُ بن المُطَهَّرِ ذوالغَیبَه) (5)
«هنگامی که چنین زمانی فرا رسد، گلیم (مقیم و ملازم) خانه‌ی خود باشید، تا اینکه آن امام غائب پاک‌سرشت و پاکزاد، ظاهر گردد.»
و امیرالمۆمنین (ع) در روایت دیگری می‌فرمایند: (... وَاتَّخِذُوا صَوامِعَکم بُیُوتَکُم و عَضُّوا عَلی مِثلِ جِمرِ الغَضا وَاذکُرُوا اللهَ کثیراً...) (6)
«در دوران غیبت، خانه‌هایتان را محل عبادت و صومعه خود قرار دهید و آتش غضا را لای دندان بگذارید (کنایه از حفظ زبان از خطر است) و خدا را بسیار یاد کنید...»
از این‌گونه روایات، دو گونه برداشت می‌توان نمود:
1. توصیه به جامعه‌گریزی، انزوا، بی‌تفاوتی و بی‌خبری نسبت به حوادث دوران غیبت.
2. توصیه به هوشیاری نسبت به حوادث دوران غیبت و توجه به بیت و خانواده محوری در این دوران، همراه با توجه به جامعه و جامعه‌گرایی.
پر واضح است با توجه به سیره‌ی اهل بیت (ع) و با نگاهی به سایر وظایف ایمانی و انسانی یک مۆمن راستین، معنای دوم و برداشت دوم، مورد نظر ائمه اطهار (ع) می‌باشد و تأکید و اصرار اهل بیت (ع) بر خانواده‌محوری و ملازم خانه و خانواده بودن، حاکی از توجه داشتن به اهمیت این نهاد بنیادین اجتماعی و تشکیل هسته‌های صالح و سالم برای تأسیس و تشکیل جامعه مهدوی است.
لذا حضرت باقر (ع) در سخنی دیگر می‌فرمایند:
(تزاوَروُا فیِ بُیوتکُم فَإنَّ ذلک حیاه لأمرِنا رَحِمَ الله عبداً أحیَا أمرَنا) (7)
«در خانه‌هایتان به دیدار یکدیگر بروید، که این کار باعث حیات امر ماست، رحمت خدا بر آن بنده‌ای که امر ما (اهل بیت) را احیا کند.»
بنابر این، احیاء امر اهل بیت (ع) و حفظ مکتب و مرام آنان، وابسته به حفظ بیوت، برقراری ارتباطات و محافل خانگی و تقویت و استحکام این نهاد مقدس است. آری در دیدگاه اسلام و نبی مکرم (ص)، خانه نه فقط جایگاهی برای استراحت و خوابیدن و یا امور دنیایی است، بلکه پایگاهی برای عبادت، تحقیق، تفکر و حصنی برای اولیاء الهی است.
از نبی اعظم اسلام (ص) در خصوص علم‌آموزی و شرایط آن آمده است:
(لا تَعلَّمُوا العلمَ لِتَعارَوُا بِه السُّفَهاءَ و تُجَادِلُوا بِه العُلَمَاءَ وَ لَتصرِفُوا وُجُوهَ النَّاسِ إلَیکُم و ابتَغُوا بِقَولِکُم ما عِندَاللهِ فَانَّهُ یَدومُ وَ یَبقی و یَنفَدُ ماسِواهُ کُونوا یَنابیعَ الحِکمَهِ مَصابیحَ الهُدی أحلاسَ البُیوتِ (8) سُرُجَ الَّلیلِ جُدُدَ القُلُوبِ خُلقَان الثِّیابِ تعُرفُونَ فیِ أهل السَّماءِ و تُخفُونَ فیِ أهلِ الارض) (9)
«علم و دانش را نیاموزید که با سفیهان و نابخردان درافتید و با دانشمندان به جدال و ستیز برخیزد و یا نظر مردم را به خود معطوف سازید، بلکه در گفتار خویش، پویای همان اهدافی باشید که در پیشگاه خداوند متعال و در نزد او باقی و پایدار می‌باشد و ماسوای او، دست‌خوش فنا و نابودی است.
چشمه‌های حکمت، چراغ‌های فروزان هدایت، ملازم خانه‌های خویش (همچون فرش و بساطی ستبر که در خانه گسترده است) مشعل‌های تابناک شب، دل‌زنده و کهن‌جامعه و ژنده‌پوش باشید تا میان اهل آسمان معروف و در میان اهل زمین، گمنام باشید.
اهمیت و جایگاه خانه
از دیدگاه قرآن و اهل بیت (ع) و نیز از منظر کارشناسان مسائل تربیتی، محدوده‌ی خانه، از قداست ویژه‌ای برخوردار می‌باشد که خانه‌های مهدوی لازم است ضمن آشنایی با این اهمیت و قوانین و آداب خانه، برای اجرای قواعد خانه‌داری تلاش نمایند.
اهمیت ویژه خانه سبب شده است تا دین برای ساختن خانه، ورود به آن، حضور در آن و خروج از آن، قوانین و آداب خاصی را تنظیم کند، همان‌طور که برای خانه‌های خداوند (مساجد) در زمین، احکام ویژه‌ای وضع شده است.
مصادیق اهمیت خانه از دیدگاه اسلام:
1. توجه به جهت قبله در ساختن بنای خانه
قرآن می‌فرماید: (وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً (10) وَ أَقِیمُوا الصَّلاَة... (11) «خانه‌هایتان را مقابل هم (یا رو به قبله) بسازید و نماز به پا دارید...»
در تفسیر نور ذیل این آیه آمده است:
* معماری و شهرسازی اسلامی باید با اهداف مکتبی سازگار باشد و جهت قبله فراموش نشود.
* به گونه‌ای خانه بسازیم که انجام مراسم مذهبی و اقامه‌ی نماز در آن عملی باشد.
* خانه افراد مکتبی باید نمازخانه باشد.
در طراحی و مهندسی خانه‌سازی، جهت قبله علاوه بر نماز برای اموری چون نشستن، خوابیدن و... کاربرد دارد و این همه، بیانگر ارتباط تنگاتنگ مهندسی خانه‌سازی و مسائل تربیتی می‌باشد.
2. قوانین ورود به خانه و خروج از آن
قرآن می‌فرماید: (وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا (12). «نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید، بلکه نیکی آن است که تقوی پیشه کنید و از درها وارد خانه‌ها شوید.»
در این آیه شریفه، برای خانه به عنوان یک پایگاه مهم تربیتی، حرمت و حریم خاصی تعریف شده و از حریم‌شکنی و نادیده انگاشتن قداست آن، پرهیز داده شده است. ورود به خانه، حضور در خانه و خروج از آن، باید بر اساس تقوا و رعایت احکام مربوط به آن باشد.
در روایات، برای خروج از خانه، اذکار متعددی ذکر شده است:
امام رضا (ع) فرمودند: چون از خانه بیرون می‌روی بگو: (بسم الله آمنتُ باللهِ توکلتُ علی اللهِ ماشاء اللهُ لا حول و لا قوهَ إلا باللهِ). قرآن کریم در بیان آداب ورود به خانه می‌فرماید: (فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً... (13)
«پس هنگامی که داخل خانه‌ای شدید، بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیتی از سوی خداوند، سلامی پربرکت و پاکیزه»
حضرت علی (ع) در تفسیر این آیه شریفه فرمودند: (إذا دَخَلَ أحدَکُم مَنزلاً فَلیُسَلِّم علی اهله یقول: «السَّلامُ عَلَیکم» فإن لم یکن أهلٌ فَلیَقُل: «السّلام عَلَینا مِن رَبِّنا» و لیَقرَأ قل هو الله أحدٌ حین یدخُلُ منزلَهُ فَإنَّهُ یُنفِی الفَقر) (14)
«چون کسی داخل خانه‌ای شد، بر اهل آن خانه سلام کند و بگوید: «السلام علیکم»، پس اگر کسی در خانه نبود، باید بگوید: «السّلام علینا مِن ربّنا» «سلامی بر ما از جانب پروردگارمان» و سوره قل هو الله احد را هنگام وارد شدن بخواند که فقر را بر طرف می‌کند.»
3. وضع قوانین خاص برای ورود به بیوت الهی
همچنین در قرآن کریم، آداب و ضوابط ویژه‌ای برای ورود به خانه‌های انبیاء و اولیاء (و حرم معصومین (ع) و زمان و چگونگی حضور در محضر آنان ذکر شده است. خداوند می‌فرماید: « (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُۆْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَ لکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لاَ مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیث... (15)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در خانه‌های پیامبر (ص) داخل نشوید، مگر اینکه برای صرف غذا به شما اجازه داده شود، به شرطی که (قبل از موعد نیایید و) در انتظار غذا ننشینید، اما چون دعوت شدید، داخل شوید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید (و پس از صرف غذا) برای صحبت کردن و بحث ننشینید.
پیامبر اکرم (ص) به میهمان بسیار علاقه داشتند و خانه حضرت، میهمان‌خانه‌ای برای یاران و اصحاب ایشان بود. پیامبر (ص) می‌فرمودند: (کُلَّ بَیتٍ لایدخُلُ فیه الضَّیفُ لا تَدخلُهُ المَلائکه) (16)
«هر خانه‌ای که میهمان به آن وارد نشود، فرشتگان به آن وارد نمی‌شوند.»
بکیر می‌گوید: ابوبصیر، مردی را ملاقات کردم، به من گفت به کجا می‌روی؟ (قُلتُ: اُریدُ مولاکَ) «گفتم: به دیدار مولای تو می‌روم»
قال: أنا أتبَعُکَ فَمَضی فَدَخَلنا علیه وَ أحدَّ النَّظرَ إلیه و قال هکذا تدخُلُ بیوتَ الأنبیاءِ و أنت جُنبٌ؟ فقال: اعوذ بالله مِن غَضَب الله و غَضَبِک و قال: استغِفُرالله و لا أعود. (17)
پس گفت، من هم به همراه تو می‌آیم، پس زمانی سپری شد تا اینکه بر حضرت، داخل شدیم در حالی که حضرت به او توجه کرد و (با عتاب) فرمود:
«این چنین در بیوت و خانه‌های انبیاء داخل می‌شوید، در حالی که جنب هستی؟ پس ابوبصیر گفت: پناه می‌برم به خدا از خشم خدا و از خشم شما و گفت: از خدا طلب مغفرت می‌کنم و دیگر تکرار نمی‌کنم.»
کارکردها و انواع بهره‌گیری از خانه
یکی از مشخصات خانواده‌های الهی، ولایی و امام زمانی، بهره‌گیری حداکثری و چند منظوره از خانه و محیط آن می‌باشد؛ این دیدگاه بر اساس آموزه‌ها و سفارش‌های اهل بیت (ع) و جزو سیره مبارکه ایشان می‌باشد.
خانواده‌های مهدوی باید از خانه به عنوان کانون‌های چند منظوره و چندکاره بهره‌گیری نمایند، یعنی علاوه بر استراحت و خواب و خوراک و تأمین آرامش و آسایش در خانه، می‌توان بهره‌های دیگری هم گرفت که مهم‌ترین آن، تبدیل خانه به پایگاه علم و علم‌آموزی مکتب تربیتی اهل بیت (ع) و محل رفت و آمد محبان اهل بیت (ع) است. در اینجا به چند نمونه از کارکردهای معنوی خانه اشاره می‌کنیم:
1. تبدیل خانه به کانون‌های ولایت و دین آشنایی
قال الصادق (ع) (أبلِغ مَوالیَنَا السَّلامَ و أوصِهِم بِتقوَی الله... و أن یَتَلاقَوا فیِ بیوتِهِم ولیَتَفاوَضُوا عِلمَ الدِّین فانَّ ذلک حیاهٌ لأمرنا، رَحمَ الله عبداً أحیَا امرَنَا) (18) «سلام ما را به دوستان و موالی ما برسان و آن‌ها را به تقوی الهی سفارش فرما... و اینکه در خانه‌هایتان با یکدیگر ملاقات کنید و با یکدیگر راجع به علوم دینی مذاکره و گفتگو کنید، چرا که با این کار، امر ما اهل بیت، زنده و پویا می‌شود، خداوند بنده‌ای که امر ما اهل بیت را احیا کند، رحمت فرماید.»
2. تبدیل خانه‌ها به کانون دیدار بین محبین اهل بیت با هدف احیاء امر ایشان
قال الباقر (ع): (تَزاوروا فِی بیُوتِکم فانَّ ذلک حَیاهٌ لأمرِنا، رَحمَ الله عبداً أحیَا أمرَنَا) (19) «یکدیگر را در خانه‌هایتان زیارت کنید، چرا که در این ملاقات و زیارت، امر ما اهل بیت، زنده و پویا می‌شود. خداوند بنده‌ای که امر ما اهل بیت را احیا کند، رحمت فرماید.»
3. پایگاه هجرت به سوی خدا (20)
خانه‌های ایمانی می‌توانند پایگاهی برای پرواز به سوی خدا و مهاجرت الی الله باشد، همچنان که نبی مکرم اسلام (ص) در شب معراج از خانه خود به سوی آسمان‌ها حرکت کردند و نیز حضرت زهرا(س) از خانه‌ی خویش با عروج الی الله به مقام شهادت نائل آمدند.
(وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه مُهاجراً إلی الله و رَسُوله...) (21) «هر کس به عنوان مهاجرت به سوی خدا و رسولش، از خانه خود بیرون رود...»
4. خانه‌ها محل تعلیم و تربیت و مذاکرات علمی
قال لقمان لابنه: (أی بُنیَّ صاحبِ العلماِ و جالِسهُم و زُرهُم فی بیوتهم لَعلَّکَ أن تَشبِهَهُم فَتَکُون مِنهُم) (22) «لقمان به فرزندش گفت: فرزندم با علما همراه باش و با آنان نشست و برخاست کن و آنان را در خانه‌هایشان زیارت کن، چرا که شاید با این عملت، شبیه آنان شوی و در نتیجه، از آنان گردی.»
5. مرکز بهداشت و نظافت
قال الکاظم (ع): (ملکٌ یُنَادِی فی السَّماء: اللهمّ بارِکٌ عَلَی الخَلاّلین و المُتَخَلِّلین وَهُمُ الَّذین فی بُیُوتِهِمُ الخَلُّ وَالَّذین یَتَخَلَّلون) (23)
«فرشته‌ای در آسمان ندا می‌دهد: «خداوندا؛ خلالان و متخللان را برکت ده» و آنان کسانی هستند که در خانه‌هایشان سرکه «خلّ» هست و کسانی که خلال می‌کنند.»
6. خانه، کانون آرامش‌زا و سکینه
(واللهُ جَعَلَ لَکُم مِن بُیوتِکم سَکَناً) (24) «و خدا برای شما از خانه‌هایتان محل سکونت (و آرامش) قرار داد.»
7. تبدیل خانه به مسجد
حضرت زهرا (ع) و حضرت علی (ع)، در خانه، محراب عبادت و اتاقی برای عبادت داشتند و نماز شب و عبادات خود را در آن به انجام می‌رساندند، هر چند ارتباط ایشان با مسجد نیز قوی و مستمر بود. سایرین نیز علاوه بر شرکت در مساجد برای عبادت جمعی، می‌توانند در خانه، محرابی برای عبادت داشته باشند. امام صادق (ع) به مِسمَع فرمودند: «إنّی اُحِبُّ لَکَ أن تَتَّخِذَ فی دارکَ مسجداً فی بَعضِ بیوتِک... ) (25) «من دوست دارم یکی از اتاق‌های منزلت را مسجد قرار دهی.»
البته به فرموده‌ی روایات، شایسته است نمازهای واجب در مساجد و نمازهای نافله در خانه اقامه گردد، اما زنان نیز می‌توانند در صورت عدم وجود شرایط حضور در مسجد، خانه‌ی خویش را مسجد قرار دهند و همان ثواب حضور در مسجد برای ایشان لحاظ می‌گردد.
قال رسول الله (ص): (صَلاهُ المَرأَهِ وَحدَها فیِ بیت‌ها کَفضلِ صلات‌ها فِی الجمع خَمساً و عشرینَ درجه) (26) «نماز فرادای زن در خانه‌اش، همانند فضیلت نماز جماعت اوست که بیست و پنج درجه و ثواب دارد.»
همچنین روایت شده که:
(أنَّ خَیرَ مساجِدِ النِّساءِ البُیُوت...»(27) «بهترین مسجد زنان، خانه‌هایشان است.»
8. خانه، آموزشگاه علمی قرآن و حکمت‌آموزی
قرآن می‌فرماید: (و اذکُرنَ ما یُتلی فی بیوتِکُنَّ مِن آیاتِ الله و الحِکمَه) (28) «آنچه که از آیات الهی و حکمت و دانش در خانه‌های شما خوانده شود را یاد کنید.»
پی‌نوشت‌ها:
1. بحارالانوار، ج 2، ص 152.
2. الکافی، ج 1، ص 52.
3. الغیبه للنعمانی، ص 197.
4. روزگار رهایی، ح 980.
5. همان، ح 981، منظور امام از اینکه می‌فرماید: گلیمی از گلیم های خانه‌اش باشد» این است که در چنین زمانی، در خانه‌های خود پا بر جا باشید و وارد این فتنه‌ها نشوید.
6. بحارالانوار، ج 52، ص 267.
7. بحارالانوار، ج 71، ص 352.
8. در بحارالانوار ذیل واژه‌ی احلاس البیوت می‌فرماید: (...ولعلَّه کنایهٌ عَنِ التَّواضع و عدم التَشهُّر فی النّاس) «شاید أحلاس البیوت کنایه از تواضع و عدم شهرت میان مردم باشد.» همچنین شهید ثانی در منیه المرید، (ص 135) می‌فرماید: (... و من المجاز: کن حِلسَ بیتک أی ألزمه) «به این معنا که گاهی واژه‌ی أحلاسَ البیوت در معنای مجازی خود به کار می‌رود، مثلاً وقتی گفته می‌شود کن حِلسَ بیتک یعنی ملازم خانه‌ات باش.»
9. بحارالانوار، ج 2، ص 38.
10. (قبله در لغت به معنای متقابل و رو به روست، قاموس)
11. یونس/ 87.
12. بقره/ 189.
13. نور/ 61.
14. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 182.
15. احزاب/ 53.
16. میزان الحکمه، ح 11105.
17. وسایل الشیعه، ج 2، ص 212.
18. مستدرک الوسائل، ج 17، ص 299.
19. بحارالانوار، ج 2، ص 144.
20. همچنان که پیامبر بزرگوار از خانه به معراج رفتند.
21. نساء/ 100.
22. بحارالانوار، ج 1، ص 205.
23. وسایل الشیعه، ج 24، ص 422.
24. نحل/ 80.
25. میزان الحکمه، ح 8298.
26. وسائل الشیعه، ج 5، ص 237.
27. همان (البته به فتوای مراجع، امروزه حضور زنان در مساجد رجحان دارد)
28. احزاب / 53.
منبع: نیلی پور، مهدی؛ (1388)، خانواده مهدوی، اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ سوم
